Εξομολογήσεις

π. Μιχαήλ:

Για να κανονίσετε εξομολόγηση μπορείτε να τηλεφωνείτε καθημερινά μεταξύ των ωρών 10 π.μ. – 12 μεσημέρι (εκτός Σαββάτου και Κυριακής). Τηλεφώνο: 99426272 (Όλγα) 

 

π. Ιωάννης:

Κατόπιν τηλεφωνικής συνεννόησης ή αποστολής μηνύματος SMS (τηλ. επικοινωνίας 99463030)

idryma-filon-i-m-ag-grigoriou-logo

Ηθική και Θρησκεία

Από τότε που γεννήθηκε, στο λυκόφως της προϊστορίας, το κράτος παριστάνει τον εγκόσμιο εκπρόσωπο του ενός ή του άλλου θεού· προστατεύει τη μια ή την άλλη θρησκεία· προβάλλει ηθικά και αξιακά συστήματα· χρησιμοποιεί θρησκευτικά δόγματα και ιδεολογικά θέσφατα ­ και τα καταχράται.

Εκ γενετής λοιπόν το κράτος είναι (ή προσποιείται ότι είναι) ο θεματοφύλακας της ηθικής που κυριαρχεί στην κοινωνία, όποια και αν είναι η ηθική αυτή, βουδιστική, χριστιανική ή κανιβαλική, ανάλογα με τον τόπο και τον ιστορικό χρόνο. Ετσι άλλωστε νομιμοποιεί και τον εαυτό του, στηριζόμενο στο κυρίαρχο ηθικό και αξιακό σύστημα· κυρίαρχο όχι ως καλύτερο, αλλά επειδή σε αυτό προσχωρεί ή υποτάσσεται η κυρίαρχη μερίδα των μελών της κοινωνίας ­ είτε για κάστα ιερέων πρόκειται είτε για ολιγαρχική μειονότητα είτε για δημοκρατική πλειοψηφία.

Η εκ θεού νομιμοποίηση του κράτους δεν είναι βεβαίως χριστιανική αποκλειστικότητα. Ο χαλίφης στα αραβικά κράτη, ο σουλτάνος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, είναι οι επίγειοι εκπρόσωποι του θεού. Οι αυτοκράτορες στην Κίνα, στο Σιάμ, στην Ιαπωνία, είναι ενσαρκωμένοι θεοί.

 

Για ειδικότερα ιστορικά παραδείγματα, ας μείνουμε στον χριστιανισμό που μας είναι οικειότερος· και ας θυμηθούμε τις απαρχές της ιστορίας του. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία βρίσκεται στο απόγειό της. Την εκ θεού νομιμοποίηση του κράτους δεν την καθιερώνει τώρα πια το Δωδεκάθεο, αλλά μια πολύ ρηχότερη μεταφυσική πίστη στον θεό-αυτοκράτορα που ταιριάζει ωραία με τη συγκαταβατική θρησκευτική ανεκτικότητα της κοσμοκράτειρας. Την κρατική νομιμότητα στηρίζουν εξάλλου ο τρόμος των λεγεώνων και ο πλούτος των ρωμαίων πολιτών. Ολες μαζί αυτές οι συνθήκες είναι κακός συνδυασμός· που μαζί με την έλλειψη μιας βαθύτερης θρησκευτικής νομιμοποίησης του κράτους συντελούν στη διάρθρωση της αυτοκρατορίας ­ και προοιωνίζονται την άνοδο του χριστιανισμού.

Εν τω μεταξύ οι πρωτοχριστιανικές κοινότητες μπορεί να αμφισβητούν την ειδωλολατρία και τη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα αλλά υποτάσσονται στην εξουσία του. Ο χριστιανισμός ως θρησκευτικό και ηθικό σύστημα δεν έχει ακόμη εξαπλωθεί στην αχανή αυτοκρατορία· άρα δεν μπορεί να προσφέρει στο κράτος μια νέα νομιμοποιητική βάση στερεότερη από την παλιά. Γι' αυτό οι νεόκοποι χριστιανικοί θεσμοί δεν μπορούν να διεκδικήσουν ούτε ψιχίο της κρατικής εξουσίας: τα του Καίσαρος Καίσαρι. Υπακούουν έτσι όχι μόνο στην ευαγγελική ρήση αλλά και σε πολιτικές σκοπιμότητες. Δεν είναι βλασφημία, είναι ιστορική διαπίστωση: οι καλύτερες μαρτυρίες είναι οι ίδιες οι Επιστολές του Παύλου με τις νομοταγείς προτροπές τους προς το ποίμνιο.

Ως την εποχή που η αυτοκρατορία εγκολπώνεται τον σταυρό ως νομιμοποιητικό σύμβολο της εξουσίας της. Από εκεί και ύστερα ο χριστιανισμός συμπορεύεται με το κράτος. Στην Ανατολή, «νίκας κατά βαρβάρων δωρούμενος» ­ ως την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Στη Δύση, μέσω της σχέσης του παπισμού με τους μονάρχες.

Η σχέση αυτή θα είναι βεβαίως αμφίβολη. Η Δυτική Εκκλησία θα διεκδικεί επί αιώνες όχι μόνο τη θρησκευτική και ηθική πρωτοκαθεδρία αλλά και την κορυφαία πολιτική εξουσία. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Εκκλησία αμφισβητεί την ύπαρξη του κράτους, ότι επιδιώκει να το αντικαταστήσει· απλώς διεκδικεί την ηγεμονία του πλέγματος εξουσίας και μάλιστα σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο. Η διεκδίκηση αυτή δεν εμποδίζει την Εκκλησία να νομιμοποιεί παντού την εξουσία του κράτους. Ας μη μας παραπλανά η αντίθεση του Πάπα με ορισμένους μονάρχες. Είναι αλήθεια ότι ένας ισχυρός Πάπας μπορεί να αφορίσει τον ανυπότακτο ηγεμόνα, αφαιρώντας του κάθε νομιμότητα. Αλλά θα στέψει αμέσως τον αντικαταστάτη του· τον οποίο έτσι νομιμοποιεί ως τον πραγματικό ελέω θεού βασιλιά, νομιμοποιώντας εκ νέου και την κρατική εξουσία που ο μονάρχης συμβολίζει και ασκεί. Είναι αλήθεια ότι ένας ισχυρός ηγεμών μπορεί να καθαιρέσει τον Πάπα. Αλλά θα τον αντικαταστήσει αμέσως· ή θα ενθρονίσει τον αντιπάπα που, εμφανιζόμενος ως ο μόνος αληθής εκπρόσωπος του Θεού, νομιμοποιεί εκ νέου τον ηγεμόνα και το κράτος του.

Την εκ θεού νομιμοποίηση της κρατικής εξουσίας δεν θα εξαφανίσουν ούτε η Μεταρρύθμιση ούτε ο Διαφωτισμός ούτε η βαθμιαία χειραφέτηση του κράτους στους μοντέρνους καιρούς, ο χωρισμός του από την Εκκλησία. Ως τις ημέρες μας, το εραλδικό σύνθημα της βρετανικής μοναρχίας παραμένει: «Dieu est mon Droit». Η σημερινή γαλλική δημοκρατία, μουδιασμένη ακόμη από την εποχή που η επανάσταση μετέτρεπε τις εκκλησίες σε στάβλους, κρύβει ντροπαλά τον καθολικισμό της κάτω από τον μανδύα του κοσμικού κράτους ­ όπως και η ιταλική, ακόμη καθολικότερη. Ειλικρινέστερη η αμερικανική ομοσπονδία ομνύει στη θρησκευτική της ταυτότητα: «One Nation, under God»· και στολίζει το δολάριο με τη φράση «In God we trust».

Τι σημαίνουν άραγε όλα αυτά; Οτι οι θρησκείες και μόνο αυτές νομιμοποιούν τα κράτη σε όλες τις εποχές και σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της υφηλίου; Οτι θρησκευτικό είναι πάντοτε, στο βάθος, το ηθικό και αξιακό θεμέλιο της κρατικής νομιμότητας;

Οχι ακριβώς. Υπήρξαν και οι εξαιρέσεις. Μόνο που ήταν λίγες και βραχύχρονες. Θα τις δούμε σε άλλη ευκαιρία.

Ο κ. Γεώργιος Β. Δερτιλής είναι καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

intext_content_tag_end

 

 

ΚΟΙΝΩΝΙΑ - ΗΘΙΚΗ - ΘΡΗΣΚΕΙΑ: Υποβοηθούμενο τέλος

 

Tης ΤΑΣΟΥΛΑΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ

 

Δ εν υπάρχει μία μονοδιάσταση σιδηροπαγής απάντηση στο ερώτημα: τι κάνουμε όταν απομένει μόνο μια λεπτότατη κλωστή φθίνουσας ζωής, που αργεί βασανιστικά να κοπεί; Επισπεύδουμε το ανεπανόρθωτο πέρασμα προς τον μεγάλο άγνωστο; 

 

 Σε πρόσφατο συνέδριο εντατικής ιατρικής στη Θεσσαλονίκη, ειπώθηκαν πολλά για την αβεβαιότητα, το άγχος των εντατικολόγων μπρος το δίλημμα της παράτασης της ζωής ή του θανάτου τού χωρίς ελπίδα επιβίωσης βαρέως πάσχοντα. 

 

Συνήθως έχουν δύο επιλογές: να μη κλιμακώσουν την περαιτέρω βοήθεια προς τον ασθενή, ή να αποσύρουν την τρέχουσα υποστήριξη. 

 

Το 91% των γιατρών απάντησε σε έρευνα ότι η μη περαιτέρω κλιμάκωση της θεραπείας είναι ηθικά περισσότερο αποδεκτή, ενώ το 62% βεβαίωσε ότι η απόσυρση της αγωγής πραγματοποιείται σπάνια ή ποτέ. Το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης ενάντια στη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι η ιατρική έχει ως απώτερο στόχο τη διατήρηση της ζωής. Σε κάθε περίπτωση, οι γιατροί νιώθουν νομικά ακάλυπτοι και η όποια απόφαση συνήθως δεν καταγράφεται στον φάκελο του ασθενούς.

 

Η εκταφή της σορού του Αλέξανδρου Βέλιου για τη διερεύνηση της χορήγησης ή μη θανατηφόρου ουσίας ξανάφερε στην επιφάνεια όλο το μπερδεμένο κουβάρι από όσα χωρίζουν την ανθρωπότητα σε δύο μη αγώγιμα μέρη. Μοιάζει απολύτως λογικό, ίσως κι απλό, όμως δεν υπάρχει τίποτα πιο φοβερό από την πράξη με την οποία καταργεί κάποιος τον εαυτό του, και στην οποία ανθίστανται όλα τα ένστικτα. Αντίφαση που αναπτύσσει μέσα στο πνεύμα μια ισχυρότατη σύγκρουση.

 

 

Από τότε που ο Αγγλος φιλόσοφος Φράνσις Μπέικον επινόησε τον όρο «ευθανασία», ο καλός –ιδία βουλήσει– θάνατος διχάζει. Οι γιατροί έχουν ορκιστεί να προστατεύουν την ανθρώπινη ζωή, όμως το ιατρικό λειτούργημα τους υπαγορεύει να ανακουφίζουν τον ασθενή. Και αμφιταλαντεύονται, ειδήμονες και κοινοί θνητοί ανάμεσα στην αποδοχή του αξιοπρεπούς τέλους και στις απαγορεύσεις του νόμου, της θρησκείας, της ηθικής. Για την προστασία του ύψιστου αγαθού, η υποβοηθούμενη αυτοκτονία αποτελεί δείγμα ακραίας ανυπακοής, που ταπεινώνει κανόνες, αξίες, θεούς.

 

Για τη λογική που λέει ότι ουδείς οφείλει να υπομένει αβάσταχτα άχθη, τα οποία στερούν το άρωμα από την ύλη, το μυστήριο από τα όνειρα, δεν υφίσταται δίλημμα. Απολύτως νόμιμη είναι η ευθανασία σε Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Βέλγιο (στην Ελβετία μόνο στην κλινική «Dignitas» στη Ζυρίχη επιτρέπεται ο υποβοηθούμενος θάνατος σε μη Ελβετούς) με το επιχείρημα του οίκτου προς τον άνθρωπο που υποφέρει. 

 

Ομως και πάλι ανακύπτει η διαλεκτική ενάντια στην προσβολή των αναντίρρητων πόνων, και προβάλλει το ερώτημα...

  αν ο άνθρωπος, ειδικός ή μη, έχει δικαίωμα να κόψει το νήμα μιας ζωής, η οποία όσο υφίσταται, πλάθει την ιστορία και τους μορφασμούς της. 

 

Δεν υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει η ευθανασία μέσο εξυπηρέτησης ιδιωτικών συμφερόντων ή να λειτουργήσει ως σύγχρονος «Καιάδας» για τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας τέλειων γενεών; 

 

Η ραγδαία εξέλιξη της ιατρικής εντείνει αντί να εξασθενεί τα κοινωνικά, φιλοσοφικά και ηθικά διλήμματα. Το ζήτημα παραμένει ανοικτό. Ποιος είναι ηθικά υπεύθυνος για τον πρόωρο θάνατο; Το ίδιο το άτομο που επιθυμεί να κοιμηθεί τον θανατερό ύπνο πάνω στη μοίρα του, ή ο γιατρός, ο νοσηλευτής, ο φίλος που θα το βοηθήσει να θέσει το μεγάλο τέρμα; 

 

 

Δεν υπάρχει πιο δύσκολο έργο από το να καθορίσεις τη στιγμή που καταργεί όλες τις στιγμές, που φυγαδεύει τον χρόνο για πάντα.

 

"Τρόπον µεταβολής τής Ελλάδος από την κατάστασιν εις την οποίαν ευρίσκεται την σήµερον ούτ’ εστοχάσθην ποτέ ούτε στοχάζοµαι δυνατόν άλλον παρά την Παιδείαν" 

Α. Κοραής

 

 

Ηθική, θρησκεία και πολιτισμικός πλουραλισμός

 

Η πολιτισμική ετερότητα στις σύγχρονες κοινωνίες βασίζεται στη γνώση και στην σύνδεση με την τεχνολογία αλλά είναι και η αναγκαστική ή εθελοντική μετακίνηση μεγάλων ομάδων ανθρώπων εξαιτίας πολέμων, λιμών, αναζήτησης καλύτερης ζωής κ.λπ.[1].

Η πολιτισμική ετερότητα στον τομέα της θρησκείας και της ηθικής δεν αφορά στα άτομα που ανήκουν στην ίδια θρησκεία. Οι «έτεροι», οι άλλοι είναι εκείνοι που ανήκουν σε ετερόδοξους, σε αιρετικούς, σε άθεους. Αυτοί είναι οι «έτεροι» που συνθέτουν τη θρησκευτική ετερότητα μας και στην οποία έχει υποχρέωση η κοινότητα που τους δέχεται να καθορίσει τη στάση απέναντί τους.

Στον τομέα της θρησκείας, η διαπολιτισμικότητα βρίσκει εφαρμογή στο κήρυγμα της χριστιανικής θρησκείας. Ο άνθρωπος, ο οποίος έχει «νου Χριστού»[2], σκέπτεται, ζει και πράττει όπως ο Χριστός[3]. Η πίστη του είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη ζωή του. Περπατώντας πάνω στα βήματα του Χριστού, οφείλει να έχει αγάπη μεταξύ προς τον πλησίον του. Το πρόσωπο του πλησίον σύμφωνα με την παραβολή του Καλού Σαμαρείτη δεν είναι ο οικείος μας, ο ομόθρησκός μας, ο ομοεθνής μας αλλά και ο οποιοσδήποτε ξένος[4]. Ο άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού και κάθε άνθρωπος είναι αδελφός ή αδελφή μας.[5]

Ο Θεός ταυτίζει κατά κάποιο τρόπο Εκείνον προς τον πλησίον. Γίνεται ο «Ξένος» και καλεί τον πιστό να συμπεριφερθεί προς κάθε ξένο – έτερο, όπως θα συμπεριφερόταν προς τον ίδιο το Θεό: «Αμήν λέγω υμίν, εφ’ όσον εποιήσατε ενί τούτων των αδελφών μου των ελαχίστων, εμοί εποιήσατε»[6].

Ο Θεός τίθεται αλληλέγγυος προς τον πλησίον, προς τον ξένον, στις δοκιμασίες και στις ανάγκες αυτού και καλεί τους βεβαπτισμένους στο όνομά Του να πράξουν και εκείνοι το ίδιο ως μιμητές του Χριστού. Η αγάπη προς τον άλλο, δηλώνει την αγάπη προς τον ίδιο το Θεό. Αγάπη προς το Θεό και αδιαφορία προς τον άλλο ή χειρότερα μίσος προς τον ξένον είναι ασυμβίβαστα πράγματα για έναν Χριστιανό: «Εάν τις είπη ότι αγαπώ τον Θεόν, και το αδελφόν αυτού μισή, ψεύστης εστίν»[7].

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος επισημαίνει ότι όποιος κάνει κακό ή καλό στον αδελφό του, είναι σαν να το κάνει στον ίδιο το Χριστό: «Ο γαρ αγαπών τον Θεόν ου περιόψεται τον αδελφὸν͵ ουδὲ τα χρήματα του οικείου μέλους προτιμήσει͵ αλλὰ πολλὴν περὶ αυτὸν επιδείξεται την φιλοτιμίαν͵ μεμνημένος του ειρηκότος͵ ότι «Ο ποιήσας ενὶ τούτων των αδελφών μου των ελαχίστων͵ εμοὶ εποίησε»[8].

 

 

 

ΑΡΧΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 13.01.2008

Θρησκεία, πίστη και αναζήτηση της ύπαρξης Θεού

Του Θανου Σαμαρτζη

Ιμμάνουελ Καντ

Η θρησκεία εντός των ορίων του λόγου και μόνο

 

 

μετ.επιλεγόμενα: Κώστας Ανδρουλιδάκης

εκδ. Πόλις

Αν ο Ιμμάνουελ Καντ αναγνωρίζεται ως η πιο εμβληματική φυσιογνωμία της φιλοσοφίας των Νέων Χρόνων, τούτο πρωτίστως οφείλεται στο γεγονός ότι μέσα στο έργο του πραγματώνονται δύο θεμελιώδη ιδανικά του νεωτερικού πνεύματος: η καινοτομία και η σύνθεση. Ο Καντ ανατρέπει την φιλοσοφική παράδοση, την ίδια στιγμή όμως καταφέρνει να αναζωογονήσει τις πιο ουσιαστικές της φιλοδοξίες. Τούτα τα χαρακτηριστικά είναι κατ' εξοχήν παρόντα στην καντιανή φιλοσοφία της θρησκείας.

Συχνά λησμονείται πως κεντρικός στόχος του Καντ στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου» είναι η κριτική της μεταφυσικής. Μόνη πηγή γνώσης για ένα πεπερασμένο έλλογο ον σαν τον άνθρωπο είναι η εμπειρία. Η εμπειρία όμως δεν είναι παθητική «παρατήρηση», αλλά μία ενεργός δραστηριότητα. Μέσα απ' αυτήν την δραστηριότητα, που ο Καντ ονομάζει «σύνθεση», το άμορφο δεδομένο των αισθήσεων αποκτά μορφή και εμφανίζεται ως αντικείμενο. Η σύνθεση του αντικειμένου προϋποθέτει έτσι ένα δεδομένο, προερχόμενο από την αίσθηση, καθώς και έναν κανόνα σύνθεσης, προερχόμενο από τη νόηση. Ο Καντ, μεθερμηνεύοντας ριζοσπαστικά τον Αριστοτέλη, χρησιμοποιεί τον όρο «κατηγορίες» για να υποδηλώσει αυτούς τους κανόνες σύνθεσης των αντικειμένων της εμπειρίας. Οι κατηγορίες όχι μόνο καθιστούν δυνατή την εμπειρία, αλλά συγχρόνως της προσδίδουν αναγκαιότητα και καθολικότητα, δηλαδή αντικειμενικότητα. Δίχως αυτή την αντικειμενικότητα, καμία επιστήμη δεν θα ήταν δυνατή.

Ενώ οι κατηγορίες έχουν νόημα μονάχα εντός του πεδίου της εμπειρίας, ως κανόνες σύνθεσης των αντικειμένων της, η μεταφυσική επιχειρεί να τις χρησιμοποιήσει έξω απ' αυτό το πεδίο, στην προσπάθειά της να φτάσει στο απόλυτο. Το απόλυτο είναι το σημείο όπου λύνονται όλες οι απορίες ή, όπως λέει ο Καντ, «η απάντηση σε όλα τα γιατί». Ο Καντ παρατηρεί ότι η μεταφυσική δεν είναι μια θεωρία, αλλά μια ανεκρίζωτη ανάγκη, καταδικασμένη όμως να αποτύχει, διότι θεμελιώνεται στην ψευδαίσθηση ότι οι κανόνες σύνθεσης της εμπειρίας μπορούν να εφαρμοστούν σε αυτό που εξ ορισμού βρίσκεται πέρα από κάθε εμπειρία. Πουθενά δεν είναι τόσο ισχυρή τούτη η ψευδαίσθηση, όσο στις διάφορες αποδείξεις της φιλοσοφικής παράδοσης για την ύπαρξη του θεού. Ο Καντ πρώτα δείχνει ότι όλες οι φιλοσοφικές αποδείξεις της ύπαρξης του Θεού μπορούν να αναχθούν σε μία, σε αυτήν που ονομάζει οντολογική απόδειξη, κι έπειτα δείχνει ότι η απόδειξη αυτή είναι άκυρη. Είναι αδύνατο για τον άνθρωπο να αποδείξει θεωρητικά την ύπαρξη του Θεού, διότι είναι αδύνατο να συναγάγει την ύπαρξη γενικώς ξεκινώντας από ιδέες και όχι από την εμπειρία. Ομως, αν ο άνθρωπος αδυνατεί να γνωρίσει θεωρητικά την ύπαρξη του θεού, άλλο τόσο αδυνατεί να αποδείξει την ανυπαρξία του. Για τον Καντ, τούτος ο περιορισμός της γνώσης ήταν απαραίτητος, προκειμένου «να αφήσει χώρο στην πίστη».

Η κατηγορική προσταγή

Ωστόσο, η φιλοσοφία της θρησκείας του Καντ διαφέρει από τον απλό φιντεϊσμό. Το περί Θεού ερώτημα επανεμφανίζεται με μεγαλύτερη ένταση στην ηθική του φιλοσοφία. Ο κόσμος όπως είναι, υποστηρίζει ο Καντ προλαμβάνοντας ολόκληρο τον μετέπειτα μηδενισμό, δεν έχει από μόνος του καμία αξία. Είναι ο άνθρωπος αυτός που αποδίδει αξία στα πράγματα, κάνοντάς τα αντικείμενα της θέλησής του. Ομως ο άνθρωπος, λέει ο Καντ, βρίσκεται αντιμέτωπος με μιαν απαίτηση προερχόμενη από τον ίδιο του τον εαυτό και η οποία του ζητάει να υπερβεί αυτό που έχει αξία μονάχα για τον ίδιο. Εδώ βρίσκεται το μυστήριο της περίφημης κατηγορικής προσταγής. Η κατηγορική προσταγή είναι ένας νόμος που απευθύνει ο ανθρώπινος λόγος στην ανθρώπινη θέληση και ο οποίος ζητάει από αυτήν να επιθυμεί αυτό που έχει καθολική αξία ή, όπως το θέτει ο Καντ, αυτό που μπορεί να ισχύσει σαν νόμος για όλα τα έλλογα όντα. Μονάχα η θέληση που επιθυμεί με βάση αυτό το πρόσταγμα είναι μια καλή θέληση. Ολόκληρη η ηθική του Καντ μπορεί να συνοψιστεί στην πρόταση πως τίποτα δεν είναι από μόνο του καλό παρά μόνο μια καλή θέληση.

Η κατηγορική προσταγή αποκαλύπτει στον άνθρωπο την ελευθερία του. Ομως ο άνθρωπος είναι ένα ελεύθερο αλλά πεπερασμένο ον και η θέλησή του δεν καθορίζεται μονάχα από τον λόγο αλλά κι από το αίσθημα. Ο άνθρωπος από τη φύση του αναζητά την ηδονή και σχηματίζει την ιδέα μιας ευτυχίας. Ομως, ο νόμος που ο ίδιος θέτει στον εαυτό του ζητά απ' αυτόν να αδιαφορήσει για τα κελεύσματα του αισθήματος και να πράξει μονάχα από καθήκον. Ο Καντ, αφού δείξει ότι η αρετή και η ευτυχία είναι δύο εντελώς ετερογενή πράγματα, θέτει το ερώτημα αν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ευτυχία φέρνει την αρετή ή η αρετή την ευτυχία. Το πρώτο, λέει, είναι απολύτως αδύνατο. Μόνο η θέληση για το αγαθό φέρνει την αρετή, για την ακρίβεια είναι η ίδια η αρετή. Αλλά ούτε και το δεύτερο ισχύει. Ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας συνηγορεί για το αντίθετο.

Εγγυητής της ευτυχίας

Σε αυτό το σημείο ο Καντ επανέρχεται στο περί Θεού ερώτημα. Ο Θεός εμφανίζεται σαν εγγυητής της σύνδεσης της αρετής με την ευτυχία. Για τον Καντ ο άνθρωπος δεν γνωρίζει την ύπαρξη του Θεού, την θέλει. Είναι ο ίδιος ο ηθικός νόμος που ζητάει να θεωρήσει την ευτυχία σαν προϊόν της αρετής και που απαιτεί την ύπαρξη ενός Θεού ο οποίος θα κατανείμει την ευτυχία σε αναλογία με την αρετή. Την πιο αυστηρή κριτική στην ηθική θεολογία του Καντ την απηύθηνε ο γερμανικός ιδεαλισμός. Ο Σέλινγκ επιτίθεται στην απαίτηση ενός θεού εγγυητή της ευτυχίας. Η ηθική πράξη, λέει ο Σέλινγκ, δεν απαιτεί διόλου την ύπαρξη ενός θεού. Ο άνθρωπος οφείλει να πράξει το καθήκον του δίχως οποιαδήποτε ελπίδα για το μέλλον. Μέσα από μια ανάλυση της ελληνικής τραγωδίας, ο Σέλινγκ υποστηρίζει πως το μεγαλείο του προορισμού του ανθρώπου αναδεικνύεται μέσα στην τραγικότητα, στο ηθικό σθένος που ανθίσταται μες στην απόγνωση.

Η «Θρησκεία εντός των ορίων του λόγου και μόνο» είναι ένα αριστούργημα απ' όλες τις απόψεις. Ο καλύτερος τρόπος να δει κανείς τη θεωρία του Καντ για το ριζικό κακό είναι σαν μια σαρωτική κριτική του ηθικού πλατωνισμού. Η ρίζα της κακίας στην ανθρώπινη θέληση δεν βρίσκεται στην αισθητή, σαρκική φύση του ανθρώπου. Για την κακία της θέλησής του είναι ο ίδιος ο άνθρωπος υπεύθυνος κατά τη χρήση της ελευθερίας του. Η ρίζα του κακού βρίσκεται σε ένα ψέμα που λέει ο άνθρωπος στον εαυτό του, με το οποίο πείθεται ότι δικαιούται να εξαιρεθεί, αυτός μόνο, από τον ηθικό νόμο. Η θρησκευτική δεισιδαιμονία συνιστά το απόγειο της ανθρώπινης φιλαυτίας. Το μόνο που δικαιούται να ζητήσει απ' το Θεό ο άνθρωπος, υποστηρίζει ο Καντ, είναι η δύναμη για μια μεταστροφή της καρδιάς του. Ομως ο Καντ, αποστασιοποιούμενος από την λουθηρανική θέση, υποστηρίζει πως είναι η θέληση για την αρετή που μπορεί να φέρει τη χάρη, κι όχι το ανάποδο.

Κάθε μετάφραση του Καντ στα Ελληνικά συνιστά από μόνη της έναν άθλο. Τούτο ισχύει με το παραπάνω για τη δουλειά του Κώστα Ανδρουλιδάκη, ο οποίος προσέφερε στην ελληνική βιβλιογραφία μια εξαιρετική, αξιόπιστη μετάφραση.

 

 

Του Παναγιώτη Δήμου

Ηθική λοιπόν είναι ένα σύνολο συμπεριφορών που τηρεί ένας άνθρωπος και θεωρεί πως αυτό το σύνολο είναι και το σωστό. Σωστό με την έννοια της προσωπικής εσωτερικής ευτυχίας και γαλήνης, καθώς και την σωστή επίδραση πάνω σε θέματα σχέσεων με άλλους ανθρώπους, είτε είναι σχέσεις φιλικές, ερωτικές ή και τυπικές. Τι είναι σημαίνει όμως σωστή ηθική?

Για την ακρίβεια δεν υπάρχει απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Δεν υπάρχει κάποιος κανόνας ή κάποιος νόμος που να ορίζει το κατά πόσο θα πρέπει ένας άνθρωπος να είναι ευγενικός, πιστός και φιλέσπλαχνος. Ο κάθε άνθρωπος αναπτύσσει την δική του ηθική, ανάλογα με την μόρφωση και την παιδεία που αποκτά με τον καιρό, την κοινωνία στην οποία ζει, αλλά και την θρησκεία.

Από την δημιουργία της ανθρωπότητας (και προφανώς μέχρι την καταστροφή της), εκατοντάδες θρησκείες επηρέασαν και επηρεάζουν τις μάζες ηθικά. Σαφώς και υπάρχει αντιπαλότητα ανάμεσα σε θρησκείες σε αιματηρό σημείο, καθώς επίσης και διαφορετικότητα στον τρόπο διάσωσής τους ή ακόμα και αν το θέλετε στην διοίκησή τους. Το να ασχοληθούμε με το αν ο Χριστός περπάτησε στο νερό ή με το αν…το βουνό πήγε στον Μωάμεθ δεν έχει καμία σημασία, αν και προσωπικά το θεωρώ και επικίνδυνο, καθώς και προσβλητικό για κάποιους ανθρώπους. Παρόλα αυτά ο κοινός γνώμονας που είχαν, έχουν και θα έχουν όλες οι θρησκείες είναι ο κώδικας ηθικής που υπάρχει μέσα στα γραπτά τους.

Για να μιλήσουμε σαν Έλληνες, χρωστάμε στον Χριστιανισμό την ελευθερίας μας, ή μάλλον την απελευθέρωσή μας. Ο Χριστιανισμός ήταν εκείνος που κράτησε ζωντανή την μικρή φλόγα του ελληνισμού κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα. Τώρα δεν ξέρω κατά πόσο είμαστε Έλληνες ή Χριστιανοί μετά αρκετούς αιώνες Βυζαντίου και Τουρκοκρατίας και κατά πόσο το αρχαίο ελληνικό έθνος υπάρχει ακόμα. Το θέμα όμως που είναι ενδιαφέρον και κανείς δεν έκανε τον κόπο να το σκεφτεί είναι πως η φλόγα αυτήν έμεινε ζωντανή χάριν την πίστης σε μια θρησκεία και όχι στην ίδια την θρησκεία.

Οι χριστιανικοί ‘’πάπυροι’’ δεν γράφουν πουθενά ότι είναι σωστό να σφάξεις κάποιον επειδή σου επιβάλλει κάτι, πράγμα που με κάνει να αναρωτιέμαι ποια ήταν η ηθική των επαναστατών τότε.

Ο χριστιανισμός, μιας και τον διδάχθηκα στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση θέλοντας και μη, διδάσκει την αγάπη, την συγχώρεση, την ειρήνη και την ταπεινοφροσύνη. Αρετές που μπορείς αποκτήσεις έτσι κι αλλιώς με το αν είσαι απλά… άνθρωπος. Βέβαια στη Βίβλο υπάρχουν διάσπαρτες ιστορίες ρατσισμού και μισογυνισμού που η σημερινή κοινωνία τις έχει εξαλείψει ελέω ηθικής.

Αντίστοιχα αν εξαλείψουμε όλα τα ‘’κακά’’ της Βίβλου και κρατήσουμε τα ‘’καλά’’ τότε το σίγουρο είναι πως αυτά που μένουν είναι οι σωστές ηθικές αξίες. Όποιος όμως έχει μπει σ’αυτήν την διαδικασία σημαίνει πως έχει από μόνος του έναν κώδικα ηθικών αξιών που θεωρεί σωστό. Είτε έχει διαβάσει την Βίβλο είτε όχι, γνωρίζει από πριν ποια μέρη είναι αυτά που είναι αδύνατο για εκείνον να αφουγκραστεί. Πράγμα που σημαίνει ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος δεν μπορεί να βασιστεί σε ένα γραπτό για να διαμορφώσει την συμπεριφορά του.

Το θέμα της θρησκείας με την πίστη διαφέρει. Η θρησκεία τις περισσότερες φορές επιβάλλεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης. Είναι τα στερεότυπα της μόρωσης και της εκπαίδευσης που κάνουν έναν άνθρωπο Χριστιανό, Μουσουλμάνο, Ινδουιστή κλπ. Είναι ανάλογα με το μέρος που γεννιέται και μεγαλώνει, καθώς και με την δημοτικότητα της θρησκείας. Αν δεν γεννιόσασταν στην Ελλάδα και γεννιόσασταν στην Κίνα ποιες θα ήταν οι πιθανότητες να είστε Χριστιανοί?

Όσον αφορά την πίστη, αυτό είναι διαφορετικό. Η πίστη είναι καθαρά προσωπικό θέμα. Η πίστη παίρνει την μορφή της ελπίδας παρά της αφοσίωσης σε κάτι ανώτερο. Είναι αυτό που θα σου δώσει κουράγιο, αυτοπεποίθηση και δύναμη για την επίτευξη ενός στόχου. Είναι κάτι που διαμορφώνεται βάσει προσωπικών γεγονότων και όχι (συγνώμη για την έκφραση) πλύσης εγκεφάλου.

Η πίστη θεωρώ πως είναι απαραίτητη. Η θρησκεία δικαίωμα και η ηθική κοινωνικά αντικειμενική. Το σίγουρο είναι πως δεν μπορείς να αφιερώσεις μια ζωή για να έχεις μια καλύτερη επόμενη. Τουλάχιστον μην το σκέφτεσαι έτσι. Κάπου εδώ ισχύει και το ρητό του λαού: ‘’κάνε το καλό και ρίξτο στο γυαλό…’’

‘’Η πίστη στη ζωή μετά θάνατο είναι το σύστημα ανάρτησης, είναι η ραχοκοκαλιά όλων

των θρησκειών. Βρες μου μια θρησκεία, που ο ιδρυτής της να μην εστερέωσε το οικοδόμημα της απάνου στην θεμέλια πέτρα της πίστης για μια ζωή μετά θάνατο, κι εγώ θα σου δείξω πως η θρησκεία αυτή δεν έχει οπαδό ούτε τον ίδιο τον ιδρυτή της.” – Δημήτρης Λιαντίνης

Παναγιώτης Δήμος

 

 

περί ηθικής και θρησκείας

Μία μόνο ηθική θα έπρεπε να είναι αρκετή: Κάθε πράξη σου να αυξάνει την ευτυχία των όντων του πλανήτη. Τίποτ’ άλλο δε χρειάζεται.

Τί δέκα εντολές, παρθενογενέσεις, κατάρες, φοβέρες, υπερφυσικές επινοήσεις και ενοχές επί ενοχών… Κι όμως, ακόμα και σήμερα πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι αντλούν την ηθική τους από τα λεγόμενα «ιερά βιβλία» των θρησκειών ή από άλλα περίπλοκα υπερφυσικά συστήματα αξιών.

Ο Sam Harris στο βιβλίο του «Letter to a christian nation» αναφέρει μια φράση του Ινδού σοφού Μαχαβίρα απ’ τον 6ο αιώνα π.Χ. ο οποίος θεωρείται ιδρυτής της θρησκείας του Τζαϊνισμού:  «Να μην πληγώσεις, κακομεταχειριστείς, καταπιέσεις, υποδουλώσεις, προσβάλλεις, βασανίσεις η σκοτώσεις κανένα πλάσμα ή ζωντανό ον.» Δίκαια λέει ο Harris ότι «μέσα σε μία μόνο φράση ο Μαχαβίρα κατάφερε να ξεπεράσει την ηθική της Βίβλου». Και συνεχίζει:  «Σκεφτείτε πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος σήμερα εάν αυτό ήταν το κεντρικό ηθικό δίδαγμα της Βίβλου».

Για παράδειγμα, διαλαλούν οι χριστιανοί ότι η κυριότερη αξία τους είναι η αγάπη. Ωστόσο -αυτοί που ερμηνεύουν την Καινή Διαθήκη κατά γράμμα- θεωρούν ότι είναι προτιμότερο να αναγκάσουμε τους ομοφυλόφιλους να ζήσουν μια δυστυχισμένη ζωή στο περιθώριο παρά να τους αφήσουμε να ενταχθούν στην κοινωνία, να αγαπήσουν και να αγαπηθούν, να ερωτευθούν και να ευτυχήσουν όπως κάθε πλάσμα του πλανήτη. Πώς μπορεί αυτό να ‘ναι αγάπη;

Οι τρεις αβρααμικές θρησκείες (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, ισλάμ) θεωρούν ότι η γυναίκα είναι ον πονηρό και κατώτερο απ’ τον άνδρα. Για τη θέση της γυναίκας στον χριστιανισμό έχω αναφερθεί αναλυτικά σε άλλο άρθρο. Σε κάποιες -αφρικανικές κυρίως- ισλαμικές χώρες όπως είναι γνωστό κόβουν την κλειτορίδα της γυναίκας για να μην μπορεί να νιώσει ηδονή, ώστε να γλιτώσει απ’ τους «πειρασμούς» (σας συνιστώ να διαβάσετε το αυτοβιογραφικό βιβλίο Infidel της Hirsi Ali το οποίο είναι συγκλονιστικό και αναφέρεται σε αυτό το θέμα). Στο Κοράνι μάλιστα αναφέρεται ξεκάθαρα ότι εάν η γυναίκα δεν υπακούσει στις επιθυμίες του άνδρα της τότε αυτός δικαιούται να ασκήσει βία.

Η ενοχοποίηση της σεξουαλικής ηδονής και της ανθρώπινης φύσης είναι επίσης διάχυτη στη χριστιανική θρησκεία όπως έχω αναφέρει και σε προηγούμενη ανάρτηση. Ενοχοποιεί τις ηδονές και τις χαρές, τις οποίες μάλιστα χαρακτηρίζει υποτιμητικά ως «σαρκικές» λες το σώμα μας είναι από μόνο του κάτι ένοχο.

Προς τί όλη αυτή η παράλογη ηθική; Δεν μας αρκεί να κάνουμε το καλό στους συνανθρώπους μας; Γιατί πρέπει να μπλέξουμε τόσο πολύ τα πράγματα; Τί σχέση έχει με την ηθική το πώς κάνουν οι άνθρωποι σεξ, το πώς τρώνε, πώς γλεντάνε, πώς χαίρονται και πώς λυπούνται εάν δε βλάπτουν με κανένα τρόπο τον συνάνθρωπό τους;

Μόνο αν συνειδητοποιήσουμε ότι οι οργανωμένες θρησκείες είναι συστήματα εξουσίας με απώτερο σκοπό τον έλεγχο των μαζών και τη ματαιόδοξη επιθυμία της αθανασίας αποκαλύπτεται ο πραγματικός σκοπός της ηθικής τους. Κάποιοι θα πούνε ότι ίσως στις πρωτόγονες κοινωνίες η θρησκεία να ήταν αναγκαίο κακό, για να ενώσει τις κοινωνίες και να ορίσει βασικούς κώδικες συμπεριφοράς. Όμως, όπως λέει ο Arthur Clarke, «γιατί κατέληξε να κάνει περισσότερο κακό απ’ όσο ήταν αναγκαίο;»

Πλέον στον εικοστό πρώτο αιώνα δε μας μένουν περιθώρια για να συντηρούμε τέτοιες ξεπερασμένες ηθικές.

Μία μόνο ηθική θα έπρεπε να μάς είναι αρκετή: Κάθε πράξη σου να αυξάνει την ευτυχία των όντων του πλανήτη. Τίποτ’ άλλο δε χρειάζεται.

 

 

Έρευνα: Θρησκεία και ηθική δεν είναι κατ' ανάγκη το ίδιο πράγμα

Μια πολύ ενδιαφέρουσα διεθνής επιστημονική έρευνα  κατέληξε στο συμπέρασμα πως τα παιδιά που προέρχονται από θρησκευόμενες οικογένειες, είναι λιγότερο γενναιόδωρα σε σχέση με τα μη θρησκευόμενα παιδιά. Όπως είπαν οι ερευνητές, η νέα μελέτη αποτελεί υπενθύμιση ότι θρησκεία και ηθική δεν είναι κατ' ανάγκη το ίδιο πράγμα.

Οι επιστήμονες, με επικεφαλής τον νευροεπιστήμονα Ζαν Ντεσετί της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σικάγο, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό βιολογίας "Current Biology", συσχέτισαν την επίδραση της θρησκείας με την έκφραση αλτρουισμού, κάνοντας πειράματα με 1.170 παιδιά ηλικίας πέντε έως 12 ετών από έξι χώρες (ΗΠΑ, Καναδά, Ιορδανία, Τουρκία, Ν.Αφρική, Κίνα).

Τα παιδιά κλήθηκαν να παίξουν ένα παιγνίδι, στο οποίο έπρεπε να αποφασίσουν πόσα αυτοκόλλητα θα μοιράζονταν με άλλα παιδιά. Τα παιδιά ανήκαν σε διάφορες θρησκείες (χριστιανική, μουσουλμανική, βουδιστική, ιουδαϊκή, ινδουιστική κ.α.) ή οι οικογένειές τους δήλωναν μη θρησκευόμενες.

Το πείραμα έδειξε ότι όσο μεγαλύτερη ηλικία είχαν τα παιδιά, τόσο πιο γενναιόδωρα γίνονταν, κάτι που έχουν δείξει και προηγούμενες έρευνες. Όμως το διαφορετικό -που για πρώτη φορά διαπιστώνεται σε μελέτη- είναι ότι τα πιο θρησκευόμενα παιδιά ήσαν και τα λιγότερο γενναιόδωρα. Κατά μέσο όρο τα μη θρησκευόμενα παιδιά άφησαν για τους άλλους 4,1 αυτοκόλλητα, έναντι 3,3 που άφησαν οι χριστιανοί και 3,2 οι μουσουλμάνοι. Τα πιο αλτρουιστικά παιδιά ήσαν αυτά που προέρχονταν από οικογένειες που δήλωναν άθεες ή μη θρησκευόμενες.

Όπως είπε ο γαλλο-αμερικανός επιστήμων, ο οποίος μελετά την εμφάνιση της ηθικότητας στα παιδιά, «είναι τόσο ευρέως διαδεδομένη η άποψη ότι η θρησκευτικότητα επιδρά θετικά στον αυτοέλεγχο και στην ηθική συμπεριφορά, που όσοι δεν είναι θρησκευόμενοι, αντιμετωπίζονται με καχυποψία από ηθικής πλευράς, ιδίως σε χώρες όπως οι ΗΠΑ. Γι' αυτό, οι μη θρησκευόμενοι έχουν μικρή πιθανότητα να εκλεγούν σε υψηλό πολιτικό αξίωμα, ενώ όσοι είναι αγνωστικιστές και άθεοι, θεωρούνται λιγότερο αξιόπιστοι και μάλλον πιο ανήθικοι. Όμως η σχέση ανάμεσα στην θρησκευτικότητα και στην ηθική δεν είναι πάντα θετική».

Οι ερευνητές σχεδιάζουν να επεκτείνουν την έρευνά τους σε περισσότερες χώρες. Περίπου το 85% του παγκόσμιου πληθυσμού (5,8 δισεκατομμύρια άνθρωποι) δηλώνουν ότι ανήκουν σε κάποια θρησκεία.

 

 

 

X.K. Τεγόπουλος Εκδόσεις Α.Ε.

Έντυπη Έκδοση Βιβλιοθήκη, Σάββατο 20 Αυγούστου 2011

Η Φιλοσοφία της Θρησκείας στον Ιμμάνουελ Καντ

Από τον Βασίλη Γρόλλιο*

Είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν ότι μόνο όσοι έχουν τις καταβολές τους στη σκέψη του Μαρξ είναι άθρησκοι. Είναι αρκετά διαδεδομένο ότι η φιλελεύθερη σκέψη δεν αντιτίθεται στη θρησκεία.

Στο άρθρο αυτό θα δούμε πόσο πλανεμένη είναι αυτή η άποψη και πόσο πλούσια είναι η αστική σκέψη στο θέμα αυτό.

Ο θεός στον Καντ (1724-1804) δεν είναι η αιτία ή αρχή εξήγησης του κόσμου. Οπως και η αθανασία της ψυχής, έτσι και η ιδέα της πρωταρχικής αιτίας του κόσμου και του θεού είναι έξω από τη δυνατότητα κατανόησης της ανθρώπινης γνώσης. Σύμφωνα με το κείμενό του Η θρησκεία Μέσα στα Ορια του Λόγου και Μόνο1, η ηθική δεν έχει απολύτως καμία ανάγκη τη θρησκεία. Η ηθική σκέψη σε καμία απολύτως περίπτωση δεν θεμελιώνεται στην ιδέα του θεού. Παρ' όλα αυτά η ηθική μπορεί να μας οδηγήσει στην ιδέα του θεού. Υπάρχει, γράφει ο Καντ, μια έμφυτη τάση, ροπή στους ανθρώπους να πιστεύουν στο θεό. Παρά τη ροπή αυτή, όμως, η πίστη στο θεό θα πρέπει να βασίζεται στο λόγο. Οι ιδέες του θεού και της αθανασίας της ψυχής δεν μπορούν να θεμελιωθούν στη λογική αλλά μόνο στο πλαίσιο μιας «ηθικής πίστης», όπως χαρακτηριστικά γράφει. Ο μόνος λόγος για να πιστεύουμε στην ύπαρξη αυτών των ιδεών είναι για να παίρνουμε θάρρος, ώστε να συνεχίζουμε να πράττουμε ενάρετες πράξεις οι οποίες ενδέχεται να μας κάνουν δυστυχισμένους. Ο αποκλειστικός λόγος πίστης στην ύπαρξη του θεού είναι η εμψύχωσή μας για να αντεπεξέλθουμε στις δυσκολίες της ζωής. Αυτό σημαίνει όμως ότι αν κάποιος είναι πιο ψυχικά δυνατός από τους συνανθρώπους του και μπορεί να πράττει ενάρετα παρά την έλλειψη ευτυχίας, τότε δεν έχει κανένα λόγο να πιστεύει στο θεό ή στην αθανασία της ψυχής.

Ο λόγος για τον Καντ θα πρέπει να είναι εντελώς απελευθερωμένος από τα «βαρίδια της θρησκείας», όπως χαρακτηριστικά λέει. Το βασίλειο των ουρανών θα πρέπει να έχει αποκλειστικά και μόνο συμβολικό χαρακτήρα με στόχο την ενθάρρυνση των πολιτών. Αυτή η ιδέα είναι αίτημα του πρακτικού λόγου. Στο βιβλίο μιλάει για δύο είδη θρησκειών. Αυτή που θεωρεί ότι τα ηθικά μας καθήκοντα είναι θεϊκές εντολές. Αυτό το είδος το αποκαλεί θρησκεία της αποκάλυψης. Το άλλο είδος το αποκαλεί φυσική θρησκεία. Η τελευταία θα πρέπει να βασίζεται στη λογική από τη στιγμή που το άτομο θα πρέπει πρώτα να αναγνωρίζει το ηθικό του καθήκον πριν θεωρήσει ότι αυτό θα ήταν η θεϊκή εντολή. Ουσιαστικά λέει ότι δεν θα πρέπει να πράττουμε το καλό επειδή μας το λέει η θρησκεία αλλά επειδή εμείς οι ίδιοι έχουμε γνώση του ηθικού νόμου και θέλουμε να τον ακολουθήσουμε ασχέτως του τι λέει η όποια θρησκεία. Η θεωρία του για την αρετή μπορεί να θεμελιωθεί μόνη της χωρίς να έχει την ανάγκη καμίας θρησκείας. Η θρησκεία ως το δόγμα των καθηκόντων που θα πρέπει να έχουμε προς το θεό βρίσκεται εντελώς έξω από τα όρια της φιλοσοφικής ηθικής και για αυτό οφείλουμε να διαχωρίσουμε εντελώς τη θρησκεία από την ηθική. Για αυτό μπορούμε να μιλάμε για μια θρησκεία μέσα στο όρια του λόγου και μόνο! Για τον Καντ, είναι λάθος να θεωρούμε τη θεϊκή ευλογία ως το στόχο των ηθικών μας προσπαθειών. Η προσευχή, λέει ο Καντ, είναι μια προληπτική, δεισιδαιμονική ψευδαίσθηση! Είναι η έκφραση μιας επιθυμίας σε ένα ον που δεν έχει ανάγκη από καμία δήλωση, γνωστοποίηση της εσωτερικής μας διάθεσης, επιθυμίας. Ο θεός δεν υπηρετείται με αυτόν τον τρόπο. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσαμε να υπηρετήσουμε το θεό είναι με την καλή μας διάθεση, με την καλή μας καρδιά.

Δεν χρειάζεται να πηγαίνουμε στην εκκλησία ούτε να κάνουμε τίποτα από τα τελετουργικά που αυτή μας ζητάει. Ούτε χρειάζεται να αντλούμε τις ηθικές μας αρχές από τη Βίβλο. Μπορούμε να φτάσουμε στα συμπεράσματα της Βίβλου (π.χ. 10 Εντολές) χωρίς να καταφύγουμε στην έννοια του θεού, χρησιμοποιώντας μόνο το λόγο. Λίγοι άνθρωποι, λέει ο Καντ, έχουν το θάρρος και την ανδρεία να χρησιμοποιούν το λόγο! Οι περισσότεροι θέλουν να ακολουθούν τους άλλους. Στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου του Η Μεταφυσική των Ηθών τονίζει ότι η ηθική ασχολείται μόνο με τους νόμους που τα άτομα τα ίδια μπορούν να δώσουν στον εαυτό τους, κατ' επέκταση μόνο με τις σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Αν με ρωτήσει κανείς, λέει ο Καντ, ποια είναι η ηθική σχέση ανάμεσα στο θεό και στους ανθρώπους, θα απαντήσω ότι δεν με ενδιαφέρει το ερώτημα γιατί πηγαίνει πέρα από τα όρια της ηθικής και για αυτό είναι εντελώς ακατανόητο σε εμένα.

Ο Καντ μιλάει άσχημα για το ιερατείο, αφού μιλάει όχι για ιερείς αλλά για παπαδαριό! Πιστεύω ότι γίνεται σαφές πως ο Καντ είδε τη θρησκεία ως μια μορφή εξουσίας, αφού είδε την εγγενή πολιτική της διάσταση. Η θρησκεία στον Καντ αντιτίθεται στη λογική του διαφωτισμού, στόχος του οποίου είναι «η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία είναι ο ίδιος υπεύθυνος». Χαρακτηριστικά γράφει ότι το απόφθεγμα του διαφωτισμού είναι: «Τόλμα να χρησιμοποιείς τη σκέψη σου μόνος σου». Πιστεύει ότι οι ιερείς σκοπίμως κρατούν το λαό σε επίπεδο ανωριμότητας. Τέλος, οφείλω να προσθέσω ότι ο Καντ αιτείται όχι μόνο το διαχωρισμό Εκκλησίας και κράτους αλλά και την κατάσχεση όλης της εκκλησιαστικής περιουσίας από το κράτος. *

1. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και ανεπιφύλακτα προτρέπω τη μελέτη του. Τα πλήρη στοιχεία του είναι: Ιμμάνουελ Καντ, Η θρησκεία Μέσα στα Ορια του Λόγου και Μόνο, Πόλις, 2007.

* Διδάσκων 407 στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών.

Tweet

 

Ποιος χρειάζεται τη θρησκεία, αν αυτή φέρνει τη βία;

Από τον Άαρον Μος



Ερώτηση:

Είμαι Εβραίος στην καταγωγή, αλλά δεν μπορώ να ασπαστώ τον Ιουδαϊσμό. Η θρησκεία είναι η αιτία όλων των πολέμων και πιστεύω πως θα βρισκόμασταν πιο κοντά στην ειρήνη, χωρίς αυτήν. Δεν θα ήταν ο κόσμος καλύτερος αν δεν υπήρχε η θρησκεία;

Απάντηση:

Η απόρριψη του Ιουδαϊσμού επειδή κανείς πιστεύει στην παγκόσμια ειρήνη, είναι σαν να αρνείται να μπει σε Γιαπωνέζικο εστιατόριο επειδή του αρέσει το σούσι. Είναι τουλάχιστον παράλογο.

Ο πόλεμος έρχεται φυσικά ανάμεσα στους ανθρώπους. Υπήρχε πολύ πριν τη θρησκεία. Η ειρήνη πάλι όχι. Διότι δεν αποτελεί φυσικό στοιχείο στις ανθρώπινες συνθήκες. Αντίθετα, πρέπει να διδαχθεί και να εμπεδωθεί. Και αυτό ήταν μια ιδέα της θρησκείας.

Το πρώτο και πιο δυνατό όραμα της παγκόσμιας ειρήνης παρουσιάστηκε στην ανθρωπότητα από τους προφήτες του αρχαίου Ισραήλ. Προέβλεψαν μια εποχή όπου «το ένα έθνος δεν θα σηκώνει το σπαθί του εναντίον του άλλου και δεν θα μαθαίνουν πλέον να κάνουν πολέμους». Σε έναν κόσμο όπου θεωρούσε τον πόλεμο ως αναπόφευκτο γεγονός, η Εβραϊκή θρησκεία εισήγαγε μια ριζοσπαστική ιδέα: ο πόλεμος είναι εντελώς ανεπιθύμητος και η ειρήνη είναι το ιδανικό για το οποίο πρέπει να αγωνιστεί κανείς.

Χωρίς τη θρησκεία θα βρίσκαμε άλλες αιτίες για πόλεμο, όπως μια θέση στο πάρκινγκ ή τη φασαρία των γειτόνων. Χωρίς τη θρησκεία η ειρήνη δεν θα έμπαινε ποτέ στο λεξιλόγιο των ανθρώπων. Είτε το γνωρίζετε είτε όχι, το όραμα σας για παγκόσμια ειρήνη είναι εμπνευσμένο από τη Βίβλο. Τα ιδανικά δεν «φυτρώνουν». Όπως οι άνθρωποι, απαιτούν γονείς για να γεννηθούν και ένα σπιτικό περιβάλλον για να τα θρέφει. Η ειρήνη χωρίς τη θρησκεία είναι «ορφανή». Ο Ιουδαϊσμός γέννησε το όραμα της παγκόσμιας ειρήνης και εξακολουθεί να παρέχει τις συνθήκες ωρίμανσης αυτού του οράματος.

Είναι αλήθεια ότι η θρησκεία έχει χρησιμοποιηθεί από πολλούς ως πρόσχημα για κήρυξη πολέμου. Κάτι τέτοιο όμως δεν την ακυρώνει, ακριβώς όπως στο ποδόσφαιρο: Οι διαπληκτισμοί των παιχτών δεν ακυρώνουν το συγκεκριμένο άθλημα. Η εξαφάνιση όλων των θρησκειών από προσώπου γης δεν θα σηματοδοτούσε το τέλος των πολέμων, όπως ούτε και η κατάργηση του ποδοσφαίρου θα σταματούσε τους τσακωμούς. Στην πραγματικότητα, η θρησκεία παρέχει ακόμα το ισχυρότερο επιχείρημα για ειρήνη μεταξύ των λαών: όλοι δημιουργηθήκαμε από τον ίδιο Θ-ό. Εάν εκλείψει αυτή η ιδέα, τι άλλο απομένει για να μας ενώνει;

Ο Ραβίνος  Άαρον Μος διδάσκει Καμπάλα, Ταλμούδ και Ιουδαϊσμός στο Σύδνεϋ, Αυστραλία

 

 

Μπορεί ένας άνθρωπος να είναι «Καλός» χωρίς να είναι Θρησκευόμενος;

Από τον Άαρον Μος

Ερώτηση:

Τι είναι προτιμότερο; Να είναι κανείς καλός Εβραίος (δηλαδή να τηρεί το Σσαμπάτ, να τρώει μόνο Κασσέρ) αλλά να είναι κακός άνθρωπος; Ή να είναι ένας καλός άνθρωπος που δεν τηρεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα; 

Απάντηση:

Έχουμε όλοι γνωρίσει ανθρώπους που έχουν σπουδαίο χαρακτήρα αλλά δεν είναι θρησκευόμενοι και ανθρώπους κακούς που είναι αρκετά θρησκόληπτοι. Μερικοί επιθυμούν να έχουν μια καλή σχέση με το Θ-ό ενώ άλλοι επικεντρώνονται στις καλές σχέσεις με τους συνανθρώπους τους.

Δεν ανήκει στη δικαιοδοσία μας να κρίνουμε ποιος είναι καλύτερος – αυτό το έχει αναλάβει ο Θ-ός. Σε μας, ωστόσο, ανήκει η απόφαση σχετικά με το τι είναι σωστότερο για τη ζωή μας. Τι νόημα έχουν τα τελετουργικά αν δεν συνοδεύονται από μεγαλοψυχία; Μήπως η καλοσύνη είναι ελλιπής αν είναι μόνο ανθρωπιστική, χωρίς καμία θεϊκή βάση; 

Από την Εβραϊκή σκοπιά, δεν μπορεί να υπάρξει αληθινά το ένα χωρίς το άλλο. Το τελετουργικό χωρίς συμπόνια είναι ανούσιο. Και η καλοσύνη χωρίς πνευματικότητα, περιορισμένη.

Στην περίπτωση που κάποιος είναι ικανός να υπηρετεί το Θ-ό – να προσεύχεται με ευλάβεια, να τρώει κασσέρ, να τηρεί τα έθιμα των διαφόρων εορτών – αλλά παρόλα αυτά δεν συμπεριφέρεται με καλοσύνη στους συνανθρώπους του, τότε η θρησκεία του δυσλειτουργεί. Εάν αγαπούμε πραγματικά το Θ-ό, τότε οφείλουμε να αγαπάμε και τα παιδιά Του! Γιατί αλλιώς η προσπάθειά μας είναι μάταιη.

Από την άλλη πλευρά, κάποιος που είναι ευγενικός και πονόψυχος αλλά δεν έχει καμία πνευματική επικοινωνία, μπορεί να είναι ένας πολύ καλός άνθρωπος, του λείπει ωστόσο, ένα στοιχείο ζωτικής σημασίας – η ψυχή.

Από καθαρά «ανθρωπιστική» σκοπιά, εγώ είμαι εγώ κι εσύ είσαι εσύ. Μπορεί να αγαπάμε ο ένας τον άλλον, αλλά πάντοτε θα μένουμε απόμακροι και διαφορετικοί. Εάν είμαι ευγενικός μαζί σου σημαίνει ότι βγαίνω «εγώ» λίγο από το δρόμο μου, για να είμαι ευγενικός με τον «εσύ». Αλλά από την πλευρά της ψυχής, είμαστε όλοι ένα. Τα σώματά μας είναι χωριστά, αλλά οι ψυχές μας συνδέονται βαθιά, διότι όλοι αποτελούμε κομμάτι της μοναδικής Θεϊκής πηγής. Έτσι η καλοσύνη που δείχνουμε είναι έμφυτη και τόσο φυσική, όπως αυτή που δείχνουμε στον εαυτό μας.

Όλα τα Εβραϊκά τελετουργικά είναι το μέσον για να ευαισθητοποιηθούμε στην αλήθεια της ψυχής που μας ενώνει.

Ναι, υπάρχουν κακοί θρησκόληπτοι. Φανταστείτε όμως πόσο πιο χαμηλά θα έπεφταν χωρίς τη θρησκεία.

Υπάρχουν επίσης άγιοι άθεοι. Η καλοσύνη τους όμως θα είχε απύθμενο βάθος εάν αναγνώριζαν τη διάσταση της ψυχής και ενεργούσαν με τον τρόπο που φέρνει την αλήθεια της στη ζωή μας.

Ο Ραβίνος  Άαρον Μος διδάσκει Καμπάλα, Ταλμούδ και Ιουδαϊσμός στο Σύδνεϋ, Αυστραλία

 

 

Συζήτηση:Ηθική

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

 

Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Άλλες συζητήσεις [κατάλογος]

ηθική κ θρησκεία[επεξεργασία κώδικα]

Δεν καταλαβαίνω την προσθήκη σου Περίεργος. Γιατί ο τρόπος ζωής είναι "άλλη έννοια"; Οι πράξεις είναι ακριβώς ο τρόπος ζωής, και η προσθήκη, όσο καταλαβαίνω δεν προσθέτει κάποια επιπλέον έννοια, αλλά λέει το ίδιο δύο φορές.

Όσο για τη θρησκεία και τη σχέση της με ηθική, το θέμα είναι γνωστό και η σύγχρονη συναίνεση συνοψίζεται στον Ευθύφρονα του Πλάτωνα: Όθεν, ω Ευθύφρον, αγαπάται (από τους θεούς) το ευσεβές, διότι είναι ευσεβές, και όχι διότι αγαπάται (από τους θεούς), διά τούτο είναι ευσεβές;[1][2]. Η θρησκεία δλδ αποδεικνύεται άκυρη, διότι δεν είναι η πηγή των ηθικών εννοιών, αλλά το ένδυμα των ηθικών εννοιών[3], ο οποίες πηγάζουν από κάπου αλλού, όχι από τη θρησκεία.--vanakaris 17:47, 4 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Όσον αφορά το πρώτο νομίζω ότι υπάρχει διάκριση στη φιλοσοφία που ασχολείται με την ηθική και με την ίδια την ηθική. Το ένα αφορά συστήματα ιδεών, ενώ το άλλο τρόπους ζωής. Αυτό εννοούσα λέγοντας άλλη έννοια, αλλά μάλλον δεν το διατύπωσα σωστά στο άρθρο, ή έχω συγχύσει κάποιον ορισμό.

Όσον αφορά το δεύτερο, η ηθική δεν πηγάζει από τη θρησκεία αλλά πηγάζει από την πίστη (βιβλίο θρησκευτικών Γ' Λυκείου σε ένα από τα πρώτα κεφάλαια), ενώ σύμφωνα με τον καθηγητή μου θρησκευτικών είναι ένα από τα τρία συστατικά μιας θρησκείας. Βέβαια τα βιβλία θρησκευτικών είναι περισσότερο κατηχητικού χαρακτήρα όπως αναφέρουν και στην εισαγωγή τους, οπότε δεν αποτελούν απαραίτητα αξιόπιστη επιστημονική πηγή. --Πer 20:27, 4 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Το ακούσαμε κι αυτό πάλι. Ολόκληρο σύστημα πιετισμού ρε φίλε βανακάρη εμφανίστηκε στην Ευρώπη και εσύ δεν πήρες χαμπάρι τίποτα; Ο Πλάτωνας που αναφέρεις, είναι ξεκάθαρος. Η ηθική ζωή και ο ασκητισμός είναι αυτός που ικανώνει το άυλο κομμάτι του ανθρώπου, την ψυχή, αν ανέλθει στη νοητή πατρίδα. Για να μη μιλήσουμε για τη Στοά και το δικό της ηθικό σύστημα. Στο δε χριστιανισμό, μία από τη μεγαλύτερες προκλήσεις του ήταν η ηθική, ως απολυτοποιημένες πράξεις ή ως ελευθερία πράξης. Είναι χαρακτηριστικός ο λίβελλος πολλών άθεων για τις καταστροφές αγαλμάτων, εξαιτίας ότι ήσαν γυμνά. Αυτό π.χ. από που προέκυψε; από το ένδυμα των ηθικών εννοιών; και τι θα πει η ηθική των θρησκειών είναι το ένδυμα και όχι η ηθική καθ εαυτή. και για να σκεφτείτε και λίγο, για να αυτοαπαντήσετε στον εαυτό σας. Από που προκύπτει το ηθικό σύστημα αξιών σε οποιαδήποτε ομάδα, κοινωνία, θρησκεία κλπ. Ποιο σκοπό εξυπηρετεί. Επιτέλους αφήστε στην άκρη τον ιστορικό μανιχαϊσμό. Βέβαια είναι βολικός, προκαλεί και μια ευφορία στον μελετητή που τον υιοθετεί, αλλά οδηγεί σε σέχτες σκέψης και οργάνωση μυαλού επιπέδου Μενεγάκη. Και το έχουμε δει το σχέδιο. Από τις εκκλησιαστικές οργανώσεις, μέχρι κάθε είδους πολιτική οργάνωση. Αν απαντήσετε λοιπόν στο ερώτημα, θα καταλάβετε ότι δεν υπάρχει "ένα" σύστημα ηθικών αξιών, το πόσο μεταβλητά είναι και για ποιο λόγο είναι μεταβλητά. Στο δε αυτό που σου είπε ο θεολόγους Περίεργε, δυστυχώς ο κακόμοιρος το μόνο που έχει στο μυαλό του είναι ο δικανισμός και ο ηθικισμός και όχι το πατερικό κοσμοείδωλο, που έχει μία εντελώς αντίθετη σκέψη περί της έννοιας ηθικής και όχι ως συστατικό της πίστης. Το "μαγείρεμα" δυστυχώς και στα κακά σχολικά βιβλία και από τους θεολόγους του τσελεμεντέ της θρησκείας συνεχίζεται να μας ταλαιπωρεί και να μας καταστρέφει σαν κοινωνία από τα σχολεία μας. Σωστά όμως λες ότι η ηθική μπορεί να μην είναι κανόνες. Αυτή είναι πραγματική σωστή κίνηση προς το σωστό δρόμο της ηθικής. --Θεόδωρος 22:48, 4 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Αφορά σύστημα ιδεών που καθορίζει την πράξη, δεν είναι να λύνουμε σταυρόλεξα για διασκέδαση, πχ ο Άνταμ Σμιθ όπως γνωρίζεις ήταν στην έδρα ηθικής φιλοσοφίας στη Γλασκώβη. @Θεοδωρος: νομίζω ότι κάπου πρόσβαλα κάποιες πεποιθήσεις σου, αλλά δεν ήταν προς την κατεύθυνση να ενοχλήσω κάποιον ο σκοπός μου, αλλά προς την κατεύθυνση να έχει το άρθρο καθαρά "κοσμική" να πούμε οπτική γιατί αυτή είναι η πιο καλά τεκμηριωμένη και γενικά αποδεκτή σύγχρονη οπτική. Πχ το περί "ενδύματος" είναι από βιβλίο εισαγωγής στην ηθική καθηγητή στο Cambridge. Η άποψη μου είναι ότι πράγματι η θρησκεία (πχ πάρε το ισλάμ σαν πραγματικότητα) σε κάποιες πολλές περιπτώσεις φαίνεται να παράγει βίαιες καταστάσεις, άδικες καταστάσεις, υπανάπτυκτες καταστάσεις, καταστάσεις που υποθάλπουν καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως αυτά νοούνται σήμερα. Ελπίζω να το δεχτείς αυτό σαν διαπίστωση ή να το απορρίψεις σαν διαπίστωση και όχι ότι καταφέρομαι ενάντια στα πιστεύω κάποιου. Δηλαδή όταν μιλάμε για ηθική πρέπει το πράγμα (το άρθρο) να πάει πχ προς τα ανθρώπινα δικαιώματα, όχι προς θρησκείες!--vanakaris 06:52, 5 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Αυτό είναι ένα σύγχρονο πιστεύω. Δυστυχώς για τα δικά μας συστήματα αξιών και πιστεύω, η ηθική δεν ταυτίζεται με τα ανθρώπινα δικαιώματα, ούτε αυτά εκφράζουν μία απόλυτη ή ανώτερη ηθική. Η κάθε θρησκεία έχει διαφορετική αντίληψη για την ηθική και αυτό που εμείς θεωρούμε κοινή λογική στην ηθική για άλλους δεν έχει σχέση με την ηθική. Για παράδειγμα οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι η πίστη ενός ανθρώπου είναι πλήρως καθορισμένη από τον Θεό. Σε κάποιες ακραίες ομάδες η προσπάθεια εξισλαμισμού με ειρηνικά μέσα σε μπορεί να φαίνεται μάταιη, και ότι ο μόνος δρόμος προς την βασιλεία των ουρανών είναι ο φόνος των άπιστων, άρα και ο μόνος ηθικός δρόμος! Σημειώνω ότι με αυτά που λέω εδώ, προσπαθώ να ερμηνεύσω την πολιτική της Βικιπαίδειας για NPOV και δεν εκφράζω τις πραγματικά προσωπικές αντιλήψεις για την ηθική. --Πer 15:51, 5 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Μου αρέσουν οι απόψεις σου Περίεργε.

Αυτό που λες Βανακάρη είναι σωστό, αλλά εμπεριέχει και ταυτόχρονα μεγάλο λάθος. Το ίδιο το σύστημα ιδεών, συνυφαίνεται με την ηθική. και αυτό διότι ηθική είναι ο κοινά αποδεκτός τρόπος συνύπαρξης μίας ομάδας, κοινωνίας κλπ ώστε να μπορεί η ομάδα να προοδεύει, να κινείται μπροστά, να βοηθά τη ζωή και να προχωράει. Παράδειγμα καραμπινάτο και ταυτόχρονα πασίγνωστο είναι οι δέκα εντολές. Οι δέκα εντολές, δεν είναι απλά ο θείος νόμος, αλλά οι κανόνες αυτοί, το δίκαιο, το οποίο θα βοηθήσει ένα ολόκληρο λαό να φτάσει στο στόχο του, που είναι να βγει από τη έρημο κι να πάει σε μία εύφορη χώρα. Ο Θεός είναι το απαράβατο περίβλημα που έχει ανάγκη εξ αιτίας της απειθαρχίας. Λοιπόν, εδώ έχουμε σύστημα ιδεών που οδηγούν στην ηθική ή ανάγκες της κοινότητας για πρόοδο;

όπως επίσης λέει και ο περίεργος δεν πρέπει να δούμε μόνο το σημερινό περίβλημα, που είναι πολύ επεξεργασμένο, αλλά την πρωταρχική αιτία. Εδώ ο Φρόιντ έχει κάνει ολόκληρη έρευνα πάνω στις ορμέμφυτες ηθικές ορέξεις της ανθρώπινης φύσης, με βάση πρωτόγονους λαούς της εποχής τους (νομίζω είναι το βιβλίο τοτέμ και ταμπού). Εκεί λοιπόν έχει και πάλι δίκηο ο Περίεργος. Την ηθική δε τη δεσμεύουμε με βάση ύστερες κατακτήσεις, ούτε με βάση την πολιτισμική διαφορότητα. Διότι η ηθική είναι αυτό που περιέγραψα ανωτέρω. Σήμερα οι ιεροί πόλεμοι έχουν σχεδόν πάψει, και θα αναζωπυρωθούν όταν το ισλάμ κινδυνεύσει. Η δολοφονία των απίστων δεν είναι μία άνευ όρων δολοφονία, αλλά μόνο κάτω από προϋποθέσεις οι οποίες φέρουν σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξη της κοινότητας.

Πρέπει επισης να γίνει κατανοητό, ότι η ηθική βεβαίως δεν είναι όπως είπες ερήμην ενός ιδεολογικού υποβάθρου σε σημερινό επίπεδο. Είναι πολύ χαρακτηριστικό για παράδειγμα οι δύο δρόμοι κοσμοθεώρησης της ηθικής. Η ηθική που εδράζει στη μεταφυσική οντολογία φέρει τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά από την ηθική της βιολογικής οντολογίας, όπως επίσης φέρει μεγάλες διαφορές σε φιλοσοφικό επίπεδο, το κατά πόσο η ηθική απαντά στην υπαρκτική αλήθεια ή όχι της ανθρώπινης οντολογίας.

Περίεργε. Η ηθική στη βάση της είναι ελεύθερη και όχι σύστημα κανόνων, γιατί πρέπει να εδράζεται στο στοιχείο της προόδου της κοινωνίας και της ζωής. Σε κάθε εποχή το στοιχείο αυτό αλλάζει, γιατί οι σκοποί και ανάγκες της κοινωνίας αλλάζουν , όπως και οι κατευθύνσεις της. Ο νόμος όμως είναι το έσχατο όριο αυτής της πρακτικής. Ο πιετισμός, σημαντικό φαινόμενο μέσα στην ιστορία (θλιβερό κατ εμέ), αλλά και η συμμόρφωση σε μια εξ αυθεντίας συμβατική νομοθεσία ή άγραφη ηθική, δημιουργεί τεράστιο υπαρκτικό πρόβλημα στο σημερινό άνθρωπο. Αφενός μεν διότι άβουλα απλά ακολουθεί μία πολιτική, θρησκευτική, φιλοσοφική αρχή χωρίς να μπορεί να τη νοηματοδοτήσει, αφού η ηθική απηχεί μέρος των στόχων της και της γενικότερης φιλοσοφίας της σήμερα (π.χ. ακροδεξιά τείνει προς το ρατσισμό κλπ κλπ), αφετέρου διότι η μη έκφραση αλλά δουλική υποταγή, τον κάνει άβουλο και πιόνι των στόχων του συτήματος. Κυρίως όμως διότι τον οδηγεί στην υποκρισία της ηθικής, για να κρυφτεί πίσω από τις ευθύνες του, ενώπιον της κοινωνίας. Το ζήτημα είναι πράγματι τεράστιο και δεν έχω σκοπό να γράψω κάτι άλλο.--Θεόδωρος 21:52, 5 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Η ηθική είναι σύστημα κανόνων[επεξεργασία κώδικα]

Υπάρχουν θεολόγοι και φιλόσοφοι που αντιμετοπίζουν την ηθική ως κάτι διαφορετικό. Για παράδειγμα μερικοί ακτιβιστές θα έχουν την αντίληψη ότι η ηθική δεν είναι σύστημα κανόνων αλλά συγκεκριμένες πράξεις που πρέπει να γίνουν. Ο ορισμός οφείλει να συμπεριλαμβάνει και αυτήν την άποψη. --Πer 15:54, 5 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

Δες πχ μια παραλλαγή στην προσθήκη: "Μία άλλη άποψη ταυτίζει την ηθική με την έννοια του τρόπου της καλής ζωής". Θα μπορούσε να ήταν ουδέτερη η προσθήκη του όρου "καλός", αφού ο προσδιορισμός της έννοιας της "καλοσύνης" είναι κεντρικό πρόβλημα στην ηθική φιλοσοφία, αλλά και η έννοια της καλοσύνης ταυτίζεται πολλές φορές με την έννοια του ηθικού, αν δε σήμαινε εδώ να τρώμε και να πίνουμε και να γλεντάμε! Και δεν κάνω πλάκα ή απλά παιχνίδι με τις λέξεις. Είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα ορισμού.--vanakaris 13:04, 6 Οκτωβρίου 2010 (UTC)

 

 

Για τη σύνδεση της Ηθικής με τη Θρησκεία

3 Ιουνίου 2015

 «Ὅστις θέλει να κάμῃ δημοσίᾳ τὸν ἄθεον ἤ τὸν κοσμοπολίτην ὁμοιάζει μὲ νᾶνον ἀνορθούμενον ἐπ’ ἄκρων ὀνύχων καὶ τανυόμενον νὰ φθάσῃ εἰς ὕψος καὶ φανῇ καὶ αὐτὸς γίγας»[1]. Το να επιδιώκουμε να φανούμε γίγαντες υψηλοί, μεγάλοι και ισχυροί ενώ δεν είμαστε, αυτό είναι υπεροπτικό. Έτσι και ο άθεος αδελφός μας, γεμάτος οίηση και υψηγορία αυτοδοξάζεται και υπερηφανεύεται για το αυτοείδωλό του. Πιστεύει ότι είναι ο ίδιος Θεός. Ένας νοητικός, λογικός Θεός. Γι’ αυτό και «απαιτεί» να ηγείται όλων, ακόμα και της ζωής. Αυτό είναι και το πνεύμα που επικρατεί στις μέρες μας` το πνεύμα της ανθρώπινης αυτάρκειας και απομόνωσης. Ο εωσφορικός μας νους δεν έχει ανάγκη κανένα Θεό, αφού Θεός θεωρείται ο ίδιος ο άνθρωπος[2]. Έτσι, ο Θεός, αν υπάρχει για το σύγχρονο επιστήμονα ή τεχνοκράτη, είναι η ειδωλοποίηση του ανθρώπου με όλες του τις δυνατότητες.

 

Στα πλαίσια λοιπόν, αυτού του πνεύματος της προσπάθειας να αναδείξουμε τελικά έναν πολιτισμό άκρως ανθρώπινο και λογικό χωρίς σχέση με το Θεό, περιπίπτουμε στη νοητική υπαρξιακή ανηθικότητα ενώ «ὁ Λόγος σαρξ ἐγένετο και ἐσκήνωσεν έν ἡμῖν»[3].

Ως επί το πλείστον, θρησκεία, ηθική και σωτηρία, είναι έννοιες αλληλένδετες εις το χριστιανικό χώρο ως αποτέλεσμα αυτής της σάρκωσης. Σύμφωνα όμως με πολλούς φιλοσόφους στοχαστές και επιστήμονες, οι έννοιες αυτές έχουν η καθεμιά αυτονομημένα το δικό της περιεχόμενο. Η Ηθική και η Σωτηρία δεν θεωρούνται ότι έχουν κάποιο θρησκευτικό περιεχόμενο ούτε κάποια σχέση με το θείο. Ο P. Kitcher, καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Ν. Υόρκης, είναι ένας από τους αρνητές της σύνδεσης της ηθικής με το θείο, των ηθικών αρχών με το μεταφυσικό[4]. Ο Kitcher, επηρεασμένος και από τη φιλοσοφία, αντιμετωπίζει την ηθική ως κάτι άσχετο με τη θρησκεία. Θεωρεί τον ηθικό νόμο άρρηκτα δεμένο με τη λογική και παράλληλα υιοθετεί τις απόψεις του Δαρβίνου όπου η ηθική δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα ανθρώπινο και μόνο φαινόμενο. Πιο συγκεκριμένα, για τον επιστήμονα καθηγητή, η ηθική αποτελεί το σύνολο των κανόνων του ανθρώπου για τον άνθρωπο. Πρόκειται για μία εσωτερίκευση κανόνων συμπεριφοράς εκ μέρους και μόνο του ανθρώπου. Όλοι μάλιστα οι κανόνες δεν είναι παρά πρακτικές λύσεις κοινωνικών ζητημάτων στους οποίους, κατά τον καθηγητή, τέθηκε αργότερα η θρησκευτική συνάφεια και χαρακτήρας για αύξηση του κύρους και του βάρους τους. Άρα, η ηθική και το ήθος, δημιουργούνται και εξαρτώνται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος δημιουργεί την ηθική στηριζόμενος στις δικές του δυνατότητες.

Μία τέτοια λοιπόν, καθαρά ανθρωπιστική ηθική, σίγουρα αγνοεί τη βασική διάκριση μεταξύ Δημιουργού Θεού και Τεχνίτη ή συνδημιουργού ανθρώπου. Δεν λαμβάνεται καν υπόψη ο Δημιουργός Θεός και οι ενέργειές Του. Έτσι, καθετί θρησκευτικό και θείο αντιμετωπίζεται και αναγνωρίζεται ως καθαρά κάτι το ανθρώπινο και λογικό, εξ ου και η ηθική ως κάτι ανθρώπινο. Αν μιλούσαμε, λοιπόν, για μία θρησκεία που βασίζεται σε αυτή την ηθική θα την χαρακτηρίζαμε ως ειδωλοποιημένη. Μία θρησκεία η οποία οδηγεί στην αποθρησκευτικοποίηση του ηθικού νόμου. Μία θρησκεία αντικειμενική και συνάμα απορριπτέα. Σ’ αυτήν την περίπτωση το θείο γίνεται ο άνθρωπος. Εν ολίγοις, μιλάμε για μία «άθεη θρησκεία» από την οποία απουσιάζει ο λόγος για τη σχέση Θεού και ανθρώπου, Δημιουργού και δημιουργήματος. Άρα κατά το πρότυπο του Kitcher αλλά και πολλών άλλων επιστημόνων, ο άνθρωπος είναι αυτοδύναμος και η μοναδική σχέση που μπορεί να αναπτύξει στα πλαίσια αυτής της αθεΐας είναι αυτή του ανθρώπινου με το ανθρώπινο. Με απλά λόγια, όλα είναι ανθρώπινα[5].

Σύμφωνα με αυτόν το συλλογισμό συμπεραίνουμε ότι ο Kitcher και όσοι ενστερνίζονται το πρότυπό του, ακολουθούν μία ενιαία μεθοδολογία  όπου ο άνθρωπος είναι το μοναδικό κριτήριο για την ερμηνεία και επεξήγηση για το κάθε τι. Αυτή όμως η Ενιαία Μεθοδολογία δεν έχει τις απαρχές της στον εικοστό αιώνα και στον Kitcher, αλλά στο Σχολαστικισμό του Δυτικού Μεσαίωνα (9ος αιώνας)[6].

 

Ηθική

Φιλοσοφική, θρησκευτική και κοινωνική ηθική

τού π. Ι. Ρωμανίδη

 

Πηγή: Σεβ. Ναυπάκτου Ιεροθέου Βλάχου: "Εμπειρική Δογματική".

 

Σε όλα τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα, εκτός από τις θεωρίες, υπάρχει και η πρακτική εφαρμογή αυτών των θεωριών. Αυτό λέγεται ηθική. Πρόκειται για τις βασικές αρχές που καθορίζουν τον ανθρώπινο βίο και τις κοινωνίες.

Μετά την πτώση του ανθρώπου και την απώλεια της θεοκοινωνίας, ο άνθρωπος κυριαρχείται από τα πάθη, επειδή ο νους είναι σκοτισμένος. Ο καθένας επιδιώκει την ατομική κατοχύρωση και κυριαρχία. Επειδή όλοι επιθυμούν να κυριαρχήσουν στην κοινωνία, γι’ αυτό χρειάσθηκε να τεθούν μερικά πλαίσια, προκειμένου να υπάρχει ισορροπία. Πέρα από αυτό, τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα θέτουν μερικές προϋποθέσεις, ώστε οι άνθρωποι να επιτύχουν τους στόχους τους· έτσι αναπτύχθηκε η ηθική.

Πολλοί υποστηρίζουν ότι αυτό ισχύει και στον Χριστιανισμό, οπότε κάνουν λόγο για Χριστιανική ηθική. Βέβαια, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Η λεγομένη ηθική, διαφοροποιείται σαφώς στην Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν ομοιάζει με την ηθική των διαφόρων ανθρωποκεντρικών συστημάτων.

 

Κάθε φιλοσοφία έχει και ηθική. Κλασσικά παραδείγματα είναι η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οι οποίοι με την ηθική τους προσπάθησαν να εφαρμόσουν τις φιλοσοφικές τους θεωρίες. Αυτό το βλέπουμε μέχρι σήμερα.

«Έχουμε ηθικά συστήματα, διότι οι καημένοι οι αρχαίοι προσπαθούσαν να βρουν ερείσματα στην φιλοσοφία, για να στηρίξουν τα κοινωνικά τους πολιτεύματα και συστήματα, να μπορούν να έχουν μια κοινωνική τάξη, πολιτική τάξη, τα οποία και βραβεύονται σ' ορισμένα συστήματα και σ’ αυτήν την ζωή και στην άλλη ζωή».

Έτσι, υπάρχει φιλοσοφική ηθική, η οποία δεν έχει καμία σχέση με την Ορθόδοξη θεολογία.

«Εάν το βλέπεις εξ απόψεως φιλοσοφικής ηθικής, υπάρχουν πολλοί σωστοί άνθρωποι που δεν έχουν καμιά σχέση με τον Χριστιανισμό. Είναι καλοί άνθρωποι, υπάρχουν πολλοί καλοί άνθρωποι, οι οποίοι δεν είναι ούτε καν Χριστιανοί, δεν ασχολούνται με κάθαρση και φωτισμό και θέωση, δεν ασχολούνται με το να είναι καλοί άνθρωποι. Εκείνος που περνάει από κάθαρση και φωτισμό, δεν είναι απλώς καλός άνθρωπος, είναι κάτι πολύ παραπάνω».

Όμως, όταν κατά την περίοδο του Διαφωτισμού κλονίσθηκαν τα θεμέλια της μεταφυσικής, αφού κανένας δεν μπορεί να ισχυρισθεί ότι υπάρχουν οι πλατωνικές ιδέες, ήταν επόμενο να κλονισθούν και τα θεμέλια της φιλοσοφικής ηθικής, τα οποία στηρίζονταν στις φιλοσοφικές ιδέες. «Μετά την καταστροφή των μεταφυσικών θεμελίων, έχει μείνει μια ηθικολογία».

Σήμερα έχει καταδειχθεί από την επιστήμη ότι δεν υπάρχουν αμετάβλητα κριτήρια, όπως έλεγε η μεταφυσική. Επόμενο ήταν λοιπόν να καταρρεύσει και η φιλοσοφική ηθική. Έτσι, η ηθική η οποία ούτως ή άλλως πρέπει να υπάρχει, δεν έχει ερείσματα, σταθερές βάσεις. Οπότε, κάθε άνθρωπος ή κάθε κοινωνία δημιουργεί την δική της ηθική.

«Εκείνο που έχει καταδικασθεί πλήρως τα τελευταία χρόνια, είναι η πίστη ότι υπάρχει αμετάβλητο κριτήριο. Δηλαδή, τα παλιά μεταφυσικά θεμέλια του νόμου δεν είναι πλέον δεκτά στην Ευρώπη και την Αμερική, όπου επικρατεί σήμερα, στον αγγλοσαξωνικό κόσμο ο θετικισμός, και στον ευρωπαϊκό χώρο η μόνη φιλοσοφία σήμερα που υπάρχει είναι ο υπαρξισμός.

Ο υπαρξισμός απορρίπτει την έννοια της αμετάβλητης ουσίας, που μπορεί να είναι κανόνας, ας πούμε, ηθικός ή νομικός. Γι’ αυτό έχουμε αυτό το περίεργο φαινόμενο, που καλούνται οι άνθρωποι, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει αμετάβλητο κριτήριο για νόμο ή ηθική, ο καθένας να φτιάξει κάποιο σκοπό για τον εαυτό του στην ζωή και να κάνει το παν να φθάσει σ' αυτόν τον προορισμό. Ορίζει ο καθένας κάτι εξ επόψεως ηθικής, νομικής και κοινωνικής για τον εαυτό του και καλείται ο άνθρωπος να κάνει μια αλτρουιστική, ηρωική πράξη, δηλαδή, ζώντας την ζωή ενός καλού ανθρώπου».

Αυτό συμβαίνει και στα θρησκευτικά συστήματα. Συναντά κανείς ανθρώπους που ασχολούνται με την ανατολική φιλοσοφία, τους Ινδουιστές οι οποίοι από ηθικής απόψεως είναι καλοί άνθρωποι.

«Υπάρχουν Ινδουϊσταί που είναι πάρα πολύ καλοί άνθρωποι, από ηθικής απόψεως, δηλαδή, καθώς πρέπει άνθρωποι, τίποτα παρά πάνω. Και επίσης, τους δίνει μια ανακούφιση αυτό (ο διαλογισμός), μια ψυχολογική ανακούφιση. Είναι κάτι που τους ωφελεί, τους καλμάρει, δεν είναι αρπακτικοί, γίνονται τίμιοι, ένας καλός άνθρωπος, καλός πολίτης».

Αλλά μια εξωτερική καλή διαγωγή, μια ηθική ζωή, μπορεί να έχουν και οι Μουσουλμάνοι, ακόμη και οι άθεοι, οι οποίοι δεν πιστεύουν σε κανέναν Θεό. Μια τέτοια ηθική δεν σώζει τον άνθρωπο.

«Ποιόν καρπό θα έχουν κοινό οι Χριστιανοί διαφόρων Ομολογιών; Τον μόνον κοινό καρπό που θα έχουν, είναι η ηθική. Αλλά, αυτή την ηθική τάξη δεν θα την έχουν μόνον δύο Χριστιανοί. Μπορούν να την έχουν και ένας Μουσουλμάνος και ένας Χριστιανός, δηλαδή. Διότι υπάρχουν Μουσουλμάνοι, οι οποίοι είναι πάρα πολύ καλοί και έντιμοι άνθρωποι.

Υπάρχουν περιπτώσεις που πιο πολλή εμπιστοσύνη μπορείς να έχεις σε ορισμένους Μουσουλμάνους, παρά σε ορισμένους Ορθοδόξους, εξ επόψεως ηθικής τάξεως. Μπορεί να έχεις έναν Μουσουλμάνο φίλο, ο οποίος πάντοτε σου λέει την αλήθεια, μπορεί να έχεις έναν Ορθόδοξο φίλο, ο οποίος συνέχεια σου λέει ψέματα. Ποιος είναι καλύτερος ηθικά; Εκείνος που λέει τα ψέματα ή εκείνος που λέει την αλήθεια;

Υπάρχουν άθεοι, οι οποίοι στην ηθική τους ζωή ξεπερνάνε πάρα πολλούς Χριστιανούς. Ενώ υπάρχουν Χριστιανοί, οι οποίοι δεν μπορούν να συγκριθούν με εκείνον τον άθεο. Υπάρχουν άθεοι ιδεολόγοι πάρα πολλοί, όπως και υπάρχουν Χριστιανοί ιδεολόγοι.

Οπότε, εάν η ηθική είναι τα κριτήρια της ηθικής ζωής και χωρίσουμε το δόγμα από την ηθική, τότε καταντάμε να λέμε ότι αυτοί οι άνθρωποι θα πάνε στην κόλαση, επειδή δεν είναι Ορθόδοξοι στο δόγμα, αλλά κοίτα τι ηθικοί που είναι. Αφού είναι ηθικοί, γιατί δεν θα πάνε και αυτοί στον Παράδεισο; Θα πάνε μόνον οι ηθικοί Ορθόδοξοι στον Παράδεισο; Δεν πάνε οι ηθικοί αιρετικοί, οι αλλόθρησκοι και οι άθεοι και αυτοί, αφού είναι ηθικοί; Εάν η ηθική είναι το κριτήριο, τότε δημιουργείται πρόβλημα για το ποιος θα πάει στον Παράδεισο και ποιος δεν θα πάει στον Παράδεισο».

Υπάρχει και μια ηθική που είναι φαρισαϊκή. Δηλαδή, οι άνθρωποι εκτελούν όλα τα εξωτερικά έργα -νηστεία, εγκράτεια- αλλά ο εσωτερικός τους κόσμος είναι αμεταμόρφωτος.

«Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι είναι ηθικότατοι, ζενίθ ηθικής δηλαδή, οι οποίοι μπορεί να έχουν νεκρώσει τον εαυτόν τους με νηστείες κλπ. Αλλά έχουν έναν φοβερό νουν, φαρισαϊκόν».

Η φαρισαϊκή ηθική κατακρίθηκε από τον Χριστό, όπως το βλέπουμε στην σχετική παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Εκείνο που χρειάζεται δεν είναι μια εξωτερική ηθική ζωή, που καταντά ηθικολογία, αλλά η μετάνοια ως θεραπεία του ανθρώπου.

«Εκείνος που ασχολείται με την ηθική, μπορεί να κάνει όλα όσα λέει ο νόμος και πάλι να έχει πεπωρωμένη συνείδηση, και αντί να διανύσει τον δρόμο του Τελώνου, διανύει τον δρόμο του Φαρισαίου.

Οπότε, δεν είναι μόνο η ηθική που χρειάζεται· είναι κάτι παραπάνω από ηθική δηλαδή, είναι και η μετάνοια που χρειάζεται. Και η μετάνοια δεν σημαίνει, απλώς, να πάω στον εξομολόγο και να του πω τι έκανα, τα αμαρτήματα μου δηλαδή, δεν είναι μόνον αυτό. Η μετάνοια είναι και να περάσω την μετάνοια, να φθάσω από κάθαρση στον φωτισμό. Αν δεν φθάσω στον φωτισμό, δεν είμαι έτοιμος να αντικρύσω την δόξα του Θεού».

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Ορθόδοξη θεολογία δεν περιορίζεται σε μια φιλοσοφική, θρησκευτική και κοινωνική ηθική. Δεν είναι δυνατόν ο προορισμός του ανθρώπου να περιορίζεται μόνον στην ηθική.

«Σήμερα ταυτίζουν το βίωμα της θεολογίας με την ηθική. Ναι, αλλά η θεολογία δεν είναι ηθική. Το βίωμα της θεολογίας είναι η νοερά προσευχή και η θέωση, όχι η ηθική. Γιατί η Ορθόδοξη θεολογία δεν έχει ηθική, έχει ασκητική. Δεν υπάρχει Ορθόδοξη ηθική, υπάρχει ειδωλολατρική ηθική, η οποία δεν είναι αρετή, και δεν ανήκει στην Ορθοδοξία, ανήκει σ' όλον τον κόσμο. Επομένως, το βίωμα της θεολογίας δεν είναι η αρετή, η ηθική, γιατί η ηθική είναι και των φιλοσόφων, και γι’ αυτό το τόνισα και προχθές ότι είναι και των αρχαίων ακόμα».

Ηθική έχουν και άλλα ουμανιστικά και κοινωνιολογικά κινήματα, όπως ο κομμουνισμός, που επαγγέλλεται την ισότητα και την κοινοκτημοσύνη, έχει καλύτερη ηθική από τον καπιταλισμό. Αλλά και η αθεΐα του κομμουνισμού δεν διαφέρει από την αθεΐα των θρησκειών, ακόμη και μερικών Χριστιανών. Γιατί, όταν κανείς δεν έχει προσωπική γνώση του Θεού, δεν γνωρίζει τον Θεό, στην πραγματικότητα πιστεύει σε έναν ανύπαρκτον θεό, τον θεό της φαντασίας του.

«Δηλαδή, οι κομμουνισταί δεν έχουν αρετή; Δεν έχουν ηθική; Πώς δεν έχουν αρετή; Και πώς δεν έχουν ηθική; Σήμερα, πολλές φορές οι κομμουνισταί έχουν πολύ ανωτέρα ηθική σε πολλά θέματα από τους καπιταλίστας. Είναι γεγονός αυτό. Οι δικές τους αντιλήψεις είναι ανώτερες από αυτές των καπιταλιστών, σε πολλά θέματα. Και εδώ δεν πρέπει να κρυβόμαστε, δηλαδή.

Καλά, δεν μας αρέσει, γιατί είναι άθεοι. Να τους βαρέσουμε πάνω στον αθεϊσμό, το δέχομαι, αλλά εκεί όμως που κάνουν κάτι καλό, δεν μπορούμε να τους βαρέσουμε. Αυτή είναι η πραγματικότης. Αλλά, και όπως έχω τονίσει, και στον αθεϊσμό τους, σε τι διαφέρουν από τους Ορθοδόξους; Το έχω τονίσει και αυτό. Γιατί ο λόγος που είναι άθεοι είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο η Ορθοδοξία ισχυρίζετο μέχρι σήμερα ή μέχρι χθες ή προχθές, ότι οι θεοί των άλλων θρησκειών δεν υπάρχουν, οι θεοί των άλλων θρησκειών δεν υπάρχουν. Γιατί; Διαβάστε οποιοδήποτε κομμουνιστικό βιβλίο θέλετε. Και να δείτε εκεί ωραιότατα ανεπτυγμένα επιχειρήματα, γιατί δεν υπάρχουν οι θεοί των διαφόρων θρησκειών.

Αλλά όμως εκεί, στην επιχειρηματολογία τους, δεν συμπεριλαμβάνεται και ο Θεός της Ορθοδοξίας. Γιατί; Διότι δεν γνωρίζουν τον Θεό της Ορθοδοξίας. Διότι οι Ορθόδοξοι δεν πιστεύουν στον Θεό για τους ιδίους λόγους που πιστεύουν οι άλλοι στις φαντασιώσεις τους».

Δυστυχώς, και στην Ελλάδα συνδέθηκε η Ορθοδοξία με μια «ηθική θρησκεία».

«Η σημερινή Ορθοδοξία στην Ελλάδα έχει ταυτισθεί με ένα ηθικό σύστημα. Γι’ αυτό αρέσει πολύ και η φιλοσοφία. Διότι η φιλοσοφία, το πολύ-πολύ που μπορούσε να κάνη είναι να μας δώσει ορισμένα ηθικά συστήματα είτε είναι πλατωνικά είτε στωικά κ.ο.κ.

Και όταν έγινε η Ελληνική Επανάσταση, απεφάσισαν οι εθνοπατέρες μας, με αρχηγό τον Αδαμάντιο Κοραή, να καταργήσουν την Ορθοδοξία από ασκητική θρησκεία που ήταν μέχρι τότε και να την κάνουν μια «ηθική θρησκεία», που να είναι ωραία για την μεσαία τάξη των μπουρζουά του Παρισιού, να βοηθάει την αστυνομία να κάνη καλούς πολίτες. Αυτό ήταν».

Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι απλώς η ηθική που μπορεί να βρει κανείς και σε άλλα θρησκευτικά, φιλοσοφικά και κοινωνικά συστήματα, αλλά η ασκητική που οδηγεί στην αληθινή θεολογία και εμπνέεται από αυτήν. Για την διαφορά μεταξύ ηθικής και ασκητικής θα λεχθούν τα απαραίτητα σε μια επομένη ενότητα. 

 

 

 

Βιοηθική

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

 

Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Βιοηθική είναι ο κλάδος εκείνος της επιστήμης που ασχολείται με τα ηθικά προβλήματα που προέκυψαν από τις νέες ανακαλύψεις της Βιολογίας και τις εφαρμογές της Γενετικής Μηχανικής και συνίσταται στην προσπάθεια αποφυγής μη αντιστρεπτών καταστάσεων που σχετίζονται με τον χειρισμό του γενετικού υλικού. Ο πρώτος που χρησμοποίησε τον όρο "bioethics", είναι ο Potter van Rensselaer στο έργο του «Bioethics. Bridge to the future», Νέα Υόρκη, 1971. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα από τους αγγλόφωνους επιστήμονες και καθιερώθηκε στην διεθνή βιβλιογραφία αντικαθιστώντας σταδιακά τον όρο "ιατρική ηθική".[1]

Η ραγδαία ανάπτυξη των Βιολογικών επιστημών και η δυνατότητα παρέμβασης του ανθρώπου σε διάφορες βιολογικές διαδικασίες έκαναν απαραίτητη την ανάπτυξη ενός νέου γνωστικού αντικειμένου, αυτού της Βιοηθικής. Από τη φύση της η Βιοηθική είναι το σημείο τομής διαφορετικών επιστημονικών πεδίων της Βιολογίας που περιλαμβάνουν τη Γενετική, τη Βιοτεχνολογία, τη Βιοϊατρική, ενώ εμπλέκονται και τελείως διαφορετικοί γνωστικοί τομείς όπως η Νομική και η Θεολογία.

Το αντικείμενο της νέας επιστήμης ανέκυψε έπειτα από την αλματώδη πρόοδο που συντελέστηκε στην Ιατρική πρώτα και έπειτα στη Βιολογία, κυρίως από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά. Πράγματι η διεθνής επιστημονική κοινότητα, έλαβε γνώση ότι υπήρχε έντονη η ανάγκη της καταδίκης των εγκληματικών (συνάμα αποτρόπαιων) πειραμάτων που πραγματοποίησαν οι ναζί γιατροί και βιολόγοι στα Ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ποτέ μέχρι τότε ο άνθρωπος δεν είχε τη δυνατότητα πειραματισμού, τουλάχιστον σε τόσο μεγάλη κλίμακα, πάνω σε συνανθρώπους του και ποτέ ξανά δεν θα έπρεπε να επαναληφθεί η φρικώδης περιπέτεια των ανθρώπινων πειραματόζωων.

 

 

Τα πρώτα βήματα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τον Σεπτέμβριο του 1947 η Διεθνής Οργάνωση Υγείας σε συνεργασία με την UNESCO συνέταξε τον Διεθνή Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, σαφώς επηρεασμένο από το πνεύμα της Δίκης της Νυρεμβέργης. Η Διακήρυξη της Γενεύης, όπως έμεινε γνωστή στην ιστορία, έθεσε δέκα κανόνες που θα πρέπει να τηρούνται σε κάθε πειραματική διαδικασία που σχετίζεται με ανθρώπους. Ένας από τους κανόνες προέβλεπε ότι οφείλεται να εξασφαλίζεται η συγκατάθεση του υποκειμένου, βασική αρχή που αποτέλεσε τον θεμέλιο λίθο της Βιοηθικής. Οι δεκαετίες που ακολούθησαν ήταν εξαιρετικά παραγωγικές για τη Βιολογία και οι γνώσεις που σωρεύτηκαν άρχισαν να βρίσκουν πρακτικές εφαρμογές ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '60.

Στις αρχές του 1970 η τεχνογνωσία επέτρεψε για πρώτη φορά στον άνθρωπο να επέμβει σε ευρεία κλίμακα στο γενετικό υλικό. Πολλοί επιστήμονες στην προσπάθεια τους να προσεγγίσουν την παθολογία του καρκίνου θέλησαν να κλωνοποιήσουν σχετιζόμενα με τον καρκίνο γονίδια και να τα εισαγάγουν στο βακτήριο Escherichia coli, το οποίο αποτελεί μέλος της φυσικής συμβιωτικής βακτηριοχλωρίδας του πεπτικού συστήματος του ανθρώπου. Η πιθανότητα διαφυγής τέτοιων τροποποιημένων βακτηριακών στελεχών και η μεταφορά τους στο ανθρώπινο έντερο έθεσε ένα πρόβλημα που όμοιο του, στην αμέσότητα και την έκταση των συνεπειών του, δεν είχε συναντήσει η επιστήμη. Το 1975 μια ομάδα αποτελούμενη από 100 μοριακούς βιολόγους συναντήθηκε στην Καλιφόρνια και συμφώνησε ότι θα πρέπει να μπουν κάποια όρια στην έρευνα της Γενετικής Μηχανικής. Στις μέρες μας είναι αποδεκτό ότι αυτή ήταν η πρώτη καθαρά καταγεγραμμένη περίπτωση που αποδίδεται στην Βιοηθική Αντίστοιχες επιτροπές συστήθηκαν και στην Ευρώπη και έβαλαν τις βάσεις για μια γόνιμη σχέση έρευνας και αυτοσυγκράτησης των ίδιων των επιστημόνων.

Το αντικείμενο[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι επιτροπές Βιοηθικής έχουν ως σκοπό τη γνωμοδότηση πάνω στα ηθικά προβλήματα που ανακύπτουν από τις εξελίξεις στους πλέον δυναμικού κλάδους της Βιολογίας και της Ιατρικής. Στην αρχή τα ζητήματα της Βιοηθικής ρυθμίζονταν σχεδόν αποκλειστικά από τους ερευνητές. Τα θεαματικά βήματα όμως που έλαβαν χώρα τις δεκαετίες του '80 και του '90 ενέπλεξαν εκτός από άλλους κλάδους και την ίδια την Πολιτεία. Ο λόγος είναι απλός: οι εφαρμογές της Γενετικής, της Γενετικής Μηχανικής, της Βιοτεχνολογίας και της Βιοϊατρικής στους τομείς της υγείας, του περιβάλλοντος και της διατροφής μπορεί να έχουν ως σκοπό την βελτίωση του επιπέδου ζωής του ανθρώπου αλλά δυστυχώς σε τέτοιας μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος καταστροφικών, μόνιμων βλαβών. Επίσης ανακύπτουν ζητήματα που σχετίζονται με την ποιότητα ζωής του ανθρώπου και των ζώων, την προστασία των καταναλωτών και των αγροτών καθώς και μια σειρά από ηθικά προβλήματα.

Η αναγκαιότητα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Είναι όμως όντως τόσο επικίνδυνες οι εφαρμογές της Βιολογίας που να δικαιολογούν μια τέτοια αντίδραση; Παρότι δεν έχουν καταγραφεί πολλά αρνητικά παραδείγματα, η αλήθεια είναι πως πάντα υποβόσκει η πιθανότητα ενός λάθος χειρισμού με τραγικές δυστυχώς συνέπειες. Μεταλλαγμένα βακτήρια μπορούν να παρουσιάσουν αυξημένες ιδιότητες ανθεκτικότητας απέναντι σε αντιβιοτικά, στοιχείο που θα τα καθιστούσε πρακτικά άτρωτα. Η μολυσματικότητα σε στελέχη ιών και βακτηρίων θα μπορούσε δυνητικά να πολλαπλασιαστεί με ολέθριες συνέπειες (π.χ. πανδημία). Οι συνέπειες της απελευθέρωσης των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων (γνωστών και ως διαγονιδιακών) στο περιβάλλον παραμένουν εν πολλοίς άγνωστες και οι περιβαλλοντολογικές οργανώσεις κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Επίσης τα γενετικά τροποποιημένα προϊόντα μπορεί να φέρουν πληροφορίες που τα καθιστούν πιο εύκολα στην καλλιέργεια ή τους προσδίδουν κάποιο επιθυμητό χαρακτηριστικό, δεν είναι γνωστά όμως ακόμη (και δεν θα μπορούσε να είναι) τα αποτελέσματα της μακροχρόνιας χρήσης τους. Η γονιδιακή θεραπεία και η τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA μπορεί να έχουν αποδειχθεί υψηλότατης ακρίβειας και αποδοτικότητας εργαλεία που υποκαθιστούν σε πολλές περιπτώσεις την κλασική Ιατρική, δεν παύουν όμως να είναι τεχνικές που δεν έχουν χρησιμοποιηθεί σε μεγάλη κλίμακα και επί μακρόν και συνεπώς δεν είναι εξασφαλισμένη η έλλειψη προβλημάτων (και έχουν αναφερθεί αρκετά).

Επέμβαση στο ανθρώπινο γενετικό υλικό[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η κλωνοποίηση σε θηλαστικά ήταν ένα μεγάλο βήμα που άνοιξε το δρόμο για μια πιθανή κλωνοποίηση στον άνθρωπο. Η συγκεκριμένη ερευνητική προοπτική, ενώ ακόμη βρίσκεται σε επίπεδο σχεδιασμού, έχει ήδη αποκτήσει φανατικούς πολέμιους και υπερασπιστές. Το σημαντικότερο στοιχείο είναι ότι εγείρονται πολλά και σοβαρά ηθικά προβλήματα όπως η μοναδικότητα του ατόμου, η θέση του στην κοινωνία, η ομοιογένεια στο γονιδίωμα κ.α. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τη χαρτογράφηση ανθρώπινου γονιδιώματος που ολοκληρώθηκε το 2000 παρέχουν ανεξάντλητες δυνατότητες στους μελλοντικούς ερευνητές που θα θελήσουν να πειραματιστούν με τη δημιουργία ή καλύτερα την τροποποίηση ανθρώπων. Για πρώτη φορά στην ιστορία του ο άνθρωπος μπορεί να επέμβει στο γενετικό υλικό και να προσθέσει επιθυμητά χαρακτηριστικά ή να αφαιρέσει προβληματικά γονίδια, όχι μόνο σε απλούς προκαρυωτικούς μονοκύτταρους οργανισμούς αλλά ακόμη και στο ίδιο του το είδος. Εύλογο είναι ότι οι όποιες κινήσεις γίνουν θα πρέπει να πραγματοποιηθούν με τη μέγιστη σοβαρότητα και προσοχή ενώ θα πρέπει να ληφθεί κάθε δυνατή πρόνοια και προφύλαξη.

Απόρροια των γενετικών ερευνών είναι η εμπορική ταυτοποίηση γονιδίων (ακόμα και ανθρώπινων) ή αλλιώς το πατεντάρισμα τους από ιδιωτικές εταιρείες που ασχολούνται με εφαρμογές της Βιοτεχνολογίας και της Γενετικής. Η αρχή έγινε το 1980 στις ΗΠΑ για ένα γενετικά τροποποιημένο βακτήριο που είχε την ικανότητα να διασπά το πετρέλαιο. Αντίστοιχα το 1992 το Ευρωπαϊκό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών έδωσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σε κατάλληλα γενετικά τροποποιημένο ποντικό που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα κατά του καρκίνου. Τα πράγματα όμως περιπλέκονται όταν φτάνουμε στην κατοχύρωση δικαιωμάτων ανθρώπινων γονιδίων καθώς δεν είναι απλά και μόνο βιολογικό υλικό αλλά στοιχείο της ταυτότητας του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Αναδύεται λοιπόν η οξεία προβληματική του θέματος από τη μια με εταιρείες κολοσσούς να ξοδεύουν υπέρογκα ποσά για την έρευνα στο ανθρώπινο γονιδίωμα οι οποίες προσδοκούν να αποσβέσουν το κόστος με τις πιθανές εφαρμογές στη γονιδιακή θεραπεία για παράδειγμα ενώ από την άλλη ανάμεσα στους κόλπους της ακαδημαϊκής κοινότητας κερδίζει διαρκώς η άποψη ότι το γονιδίωμα είναι η ίδια η κοινή μας κληρονομιά και κανείς δεν μπορεί να την διεκδικήσει αποκλειστικά.

Πράγματι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 1995 δέχτηκε πρόταση σύμφωνα με την οποία δεν επιτρέπεται η κατοχύρωση νέων γενετικά τροποποιημένων ποικιλιών φυτών ή ζώων καθώς και κανενός φυσικού ιστού ή ανθρώπινου κυττάρου και γονιδίου. Το νομοσχέδιο υπερψηφίστηκε και από το 1998 ενέχει θέση κοινοτικής οδηγίας δημοσιευμένης στην εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Οι κυβερνήσεις των Κρατών μελών είχαν διορία μέχρι το 2000 για να εναρμονίσουν τις εθνικές νομοθεσίες, πράξη που δεν έγινε σε όλες τις χώρες. Τελείως διαφορετικά είναι τα πράγματα στις όπου το αντίστοιχο γραφείο προχωρά στην έκδοση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας για κάθε γενετικά τροποποιημένο προϊόν ενώ το Κογκρέσο δεν έχει δείξει κανένα απολύτως σημείο πιθανής αλλαγής της νομοθεσίας. Αυτονόητο είναι ότι στο εγγύς μέλλον και ενόσω η Βιολογία προχωρά σε ακόμη μεγαλύτερες ανακαλύψεις, η νομοθετική ασυμφωνία μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης αλλά ακόμη και ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες θα οδηγήσει σε σοβαρά προβλήματα.

Η σημερινή κατάσταση[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα θέματα που εξετάζει η Βιοηθική είναι εξαιρετικά σοβαρά και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται σε διακρατικό επίπεδο, ώστε να μην αποτελέσουν παίγνιο στα χέρια ανεύθυνων και άσχετων με το αντικείμενο ομάδων ούτε, πολύ περισσότερο, αντικείμενο εκμετάλλευσης. Τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης συνέταξαν στο Οβιέδο (Oviedo) το 1997 τη Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπινου Όντος σε σχέση με τις εφαρμογές της Βιολογίας και της Ιατρικής. Η Σύμβαση επεκτάθηκε στο Παρίσι το 1998 με άρθρα που αφορούν στην κλωνοποίηση. Ενδεικτικά παρατίθενται τα πιο σημαντικά άρθρα που σχετίζονται με τη διασφάλιση βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων.

«Απαγορεύεται οποιαδήποτε παρεμβολή με σκοπό τη δημιουργία ανθρώπινου όντος γενετικά όμοιου με άλλο ανθρώπινο ον, ζωντανού ή νεκρού», Άρθρο 1. «Κάθε άτομο έχει δικαίωμα να γνωρίζει οποιαδήποτε πληροφορία αφορά την υγεία του», Άρθρο 10. «Απαγορεύεται κάθε είδους διάκριση εναντίον ατόμου με βάση κληρονομικά του χαρακτηριστικά», Άρθρο 11.

Η UNESCO έχει, επίσης, διατυπώσει αντίστοιχες διατάξεις όπως η Διακήρυξη για το Ανθρώπινο Γονιδίωμα και τα Ανθρώπινα δικαιώματα σύμφωνα με το άρθρο 10 της οποίας «Καμία έρευνα δε μπορεί να υπερισχύσει των θεμελιωδών ελευθεριών και της αξιοπρέπειας του ατόμου».

Συνοψίζοντας, οι εκρηκτικές ανακαλύψεις των επί μέρους κλάδων της Βιολογίας προηγήθηκαν κατά πολύ της Νομικής επιστήμης, με συνέπεια το πεδίο εφαρμογών των επιτευγμάτων των Βιολογικών Επιστημών να καλύπτεται από ένα ασαφές έως ανύπαρκτο νομικό πλαίσιο.

Η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Ελλάδα το επίσημο γνωμοδοτικό όργανο σε θέματα βιοηθικής είναι η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία έχει συσταθεί με νόμο [2] από το 1998. Η Επιτροπή έχει αποκλειστικά συμβουλευτικό χαρακτήρα προς κάθε όργανο ή φορέα της Πολιτείας, είτε με δική της πρωτοβουλία είτε όταν της ζητηθεί. Κεντρικό της μέλημα αποτελεί η ενίσχυση του διαλόγου και του δεσμού μεταξύ των βιολογικών και τεχνολογικών εφαρμογών με τις κοινωνικές και ηθικές αξίες που διέπουν την κοινωνία και τη νομοθεσία.

Η Επιτροπή εκπονεί και δημοσιεύει γνώμες (με τις συνοδευτικές Εκθέσεις τους)[3] για καίρια θέματα βιοηθικής, όπως: Κλωνοποίηση, κλινικές μελέτες, βλαστοκύτταρα, μεταμοσχεύσεις, πειραματόζωα κλπ., μετά από επεξεργασία στα πλαίσια των συνεδριάσεών της.

Επιπλέον κάθε χρόνο η Επιτροπή συντάσσει και δημοσιεύει Ετήσια Έκθεση [4] με το έργο και τις δραστηριότητές της για το περασμένο έτος.

Τόσο οι Γνώμες με τις συνοδευτικές εκθέσεις όσο και οι Ετήσιες εκθέσεις της δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα της.

Η Επιτροπή θεωρώντας πολύ σημαντική την επικοινωνία με το ευρύ κοινό εκδίδει διαδικτυακά κάθε μήνα την ενημερωτική της ανάρτηση,[5] η οποία αποστέλλεται ηλεκτρονικά σε μία τακτικά ενημερωμένη λίστα παραληπτών.

Στα πλαίσια του εκπαιδευτικού της ρόλου η Επιτροπή- ήδη από το 2011- διοργανώνει[6] ενημερωτικές επισκέψεις σε σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Τέλος, το 2013 η Επιτροπή εγκαινίασε την έναρξη του πρώτου κύκλου εκπαιδευτικών σεμιναρίων (Ιανουάριος – Ιούνιος 2013) καλύπτοντας μία ευρεία θεματική βιοηθικής προσελκύοντας μεγάλο ενδιαφέρον, ενώ συνεχίζει με τον δεύτερο κύκλο για το 2014.[7]

 

 

Οι κεντρικοί άξονες της χριστιανικής Βιοηθικής

26 Ιουλίου 2015

Η μελέτη της θεολόγου Νίκης Νικολάου για τη σχέση της θεολογικής ανθρωπολογίας με τη Βιοηθική (προηγούμενη δημοσίευση:http://bitly.com/1HBqT0s) θίγει το ζήτημα της καύσης των νεκρών και κατόπιν εκθέτει τις γενικές αρχές προβληματισμού της χριστιανικής Βιοηθικής.

 

Πηγή: www.covenantnaples.com

3.2.13. Καύση νεκρών ή αποτέφρωση

Μια συνήθεια, η οποία είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια, είναι η καύση των νεκρών. Στη σημερινή εποχή παίρνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις. Έχει επιτραπεί με νόμους σε διάφορες χώρες, όπως η Γαλλία, η Ελβετία, η Σουηδία και η Γερμανία. Η καύση των νεκρών γίνεται για πρακτικούς λόγους, όπως είναι η έλλειψη χώρου στα κοιμητήρια των μεγάλων αστικών πόλεων, αλλά και για λόγους υγιεινής, όπως είναι η μόλυνση του εδάφους, του υπεδάφους και της ατμόσφαιρας. Επιπλέον, είναι προτιμότερη εξαιτίας του χρόνου και του υψηλού κόστους (κατασκευή και συντήρηση τάφου) που απαιτούνται για την ταφή ενός σώματος.

3.3.       Η χριστιανική βιοηθική

Η σχέση βιοηθικής και θρησκείας, βασίζεται στο γεγονός ότι και οι δύο περιοχές ασχολούνται με βασικά κεφάλαια, όπως η ζωή, ο θάνατος, ο άνθρωπος, η ηθική και  η συμπεριφορά του, αλλά και με όσες αξίες απορρέουν από αυτά[407].  Στη χριστιανική της θεώρηση, η βιοηθική αποτελεί μέρος του ευρύτερου χριστιανικού-ηθικού προβληματισμού και ιδιαίτερα του χριστιανικού κοινωνικού-ηθικού[408].  Έχουν ήδη καθιερωθεί όροι όπως Ορθόδοξη βιοηθική και χριστιανική βιοηθική, αλλά δεν έχει δημιουργηθεί ένας ξεχωριστός κλάδος της βιοηθικής στην Ορθόδοξη θεολογία. Η Ορθόδοξη βιοηθική, αποτελεί έναν επιμέρους κλάδο της ηθικής θεολογίας.

      Τα λόγια των καθηγητών Chirila και Valica είναι αρκετά ώστε να κατανοήσουμε τι είναι η χριστιανική βιοηθική.  Σύμφωνα με αυτούς, είναι η μελέτη, η έρευνα και η δημιουργία ηθικών νορμών σύμφωνα με την Αγία Γραφή και τη διδασκαλία των Πατέρων, τα οποία γίνονται με τέτοιο τρόπο «ώστε να διατηρηθεί σε ικανοποιητικά πλαίσια η ανατομική και σωματική ολότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και για να θεμελιωθεί η ιατρική και κοινωνική δράση και οι αποφάσεις που επιβάλλονται στην επιστήμη, στην πρακτική και ιατρικό-κοινωνική έρευνα»[409].

      Επομένως, στην Ορθόδοξη θεολογία δεν υπάρχει αυτονόμηση των ηθικών προβλημάτων από την εφαρμογή της γενετικής στον άνθρωπο, αλλά τα επιμέρους ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν, εντάσσονται στη συνολική διδασκαλία της Εκκλησίας[410]. Ο τρόπος, δηλαδή, που η Ορθοδοξία θα θεωρήσει τα ζητήματα, τα οποία προκύπτουν από την εφαρμογή της γενετικής στον άνθρωπο, στηρίζεται στην Ορθόδοξη ανθρωπολογία, όπως αυτή διατυπώνεται τόσο στην Αγία Γραφή, όσο και στα πατερικά συγγράμματα. Αυτές οι δύο πηγές, αποτελούν τους βασικούς κώδικες της χριστιανικής βιοηθικής.

      Περαιτέρω, η χριστιανική ηθική σχετίζεται με τη χριστιανική ηθική, τη χριστιανική κοινωνική ηθική, τη Δογματική, το Εκκλησιαστικό Δίκαιο, την Πατρολογία, την Οικουμενική Κίνηση και με την Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού.  Κατά τον Μητροπολίτη Μεσογαίας: «η Ορθόδοξη βιοηθική, δεν είναι κάποια ηθική συνταγή, αλλά θεολογικός λόγος∙ δεν είναι βιοηθική των φραγμών, αλλά βιοηθική των αρχών»[411]. Οι αρχές της, αντλούνται από τη χριστιανική ηθική, την οποία αναφέραμε σε προηγούμενη ενότητα. Να σημειωθεί ότι η Ορθόδοξη βιοηθική, δεν έρχεται για να αντικαταστήσει τη χριστιανική ηθική, αλλά να αναδείξει αποτελεσματικότερα τον βιοηθικό προβληματισμό.

      Αναφορικά προς τις αρχές της χριστιανικής ηθικής, πρέπει να αναφερθεί ότι τέσσερις είναι οι βασικές: η ανιδιοτελής αγάπη, ο σεβασμός στην ιερότητα της ζωής, και η δικαιοσύνη. Μπορούμε όμως να πάρουμε τις αρχές της επιστήμης της βιοηθικής και να τις προβάλουμε υπό την οπτική γωνία της Ορθοδοξίας.  Θα επανέλθουμε, έτσι, στην αρχή της αυτονομίας, της αποφυγής πρόκλησης πόνου, της ωφέλειας  και στην αρχή της δικαιοσύνης. Όσον αφορά στην πρώτη αρχή, η Ορθοδοξία την αντιμετωπίζει με κριτήριο τον προορισμό του ανθρώπου, δηλαδή τη θέωση. Ο άνθρωπος θα κατακτήσει την αυτονομία όταν ελευθερωθεί από την αμαρτία και τους νόμους της φυσικής αναγκαιότητας[412]. Η δεύτερη και η τρίτη αρχή, έχουν πρακτικό χαρακτήρα και εύκολα θα διέκρινε κάποιος στοιχεία χριστιανικής ηθικής, όπως την αγάπη προς τον πλησίον. Το ίδιο εύκολα, όμως, κάποιος θα θεωρούσε την έκτρωση ως αποφυγή της ψυχικής οδύνης των γονέων που θα έφερναν στον κόσμο ένα προβληματικό παιδί.

      Επομένως, αυτές οι δύο αρχές υπό τον τρόπο που τις υιοθετεί η βιοηθική, δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές από την Εκκλησία. Για παράδειγμα ο πόνος όταν τον σχετίσουμε με τη Σταύρωση και την Ανάσταση αποκτά άλλη αντίληψη: παιδαγωγική.  Αυτό σημαίνει ότι ο χριστιανός μπορεί να χρησιμοποιεί τον πόνο δημιουργικά.   Όσον αφορά στην αρχή της δικαιοσύνης, πρέπει να αναφερθεί ότι για τον χριστιανό η δικαιοσύνη αποκτά δευτερεύουσα σημασία μπροστά από την αρετή της αγάπης. Η χριστιανική ηθική λειτουργεί με κριτήριο την αγάπη και όχι τη δικαιοσύνη[413].

      Οι ανωτέρω αρχές δεν μπορούν να επιβληθούν στον άνθρωπο, αλλά σε αυτόν εναπόκειται η τήρησή τους κάνοντας χρήση του αυτεξουσίου. Το έξοχο δώρο του αυτεξούσιου, επιφορτίζει τον άνθρωπο με την ευθύνη της επιλογής[414]. Επομένως, τα βιοηθικά προβλήματα είναι προϊόντα της ανθρώπινης επιλογής. Η Ορθόδοξη βιοηθική, καλεί τους ανθρώπους όταν αντιμετωπίζουν ένα πρόβλημα, να ανατρέξουν στο πνεύμα των Πατέρων, και έπειτα να αναρωτηθούν πως, μέσα σε αυτό το πνεύμα, πρέπει να κατανοήσουν και να λύσουν το πρόβλημα που τους απασχολεί[415]. Εάν  κάποιος επιχειρήσει να δώσει απαντήσεις στα ηθικά ερωτήματα έξω από μια Ορθόδοξη αναζήτηση της Σοφίας του Θεού τότε, όπως έχει επισημάνει εύστοχα ο Engelhardt, δημιουργεί ένα διανοητικό τέρας χειρότερο από οποιοδήποτε παράνομο προϊόν της γενετικής εφαρμοσμένης μηχανικής[416].

      Ο Ορθόδοξος χριστιανισμός έχει αρκετές πηγές για τη θεώρηση των σύγχρονων βιοηθικών προβλημάτων. Με βάση αυτά που προαναφέραμε, όμως, δεν σημαίνει ότι μπορεί να επιτευχθεί μια αποτελεσματική αντιμετώπιση των βιοηθικών προβληματισμών. Τα συνεχώς νέα ιατρικά δεδομένα, οδηγούν σε μια νέα θεώρηση του ανθρώπου, οπόταν ίσως να ήταν ανάγκη να δημιουργηθεί ένας αυτόνομος κλάδος Ορθόδοξης βιοηθικής.

 

 

Βασικές αρχές βιοηθικής και ορθόδοξης ηθικής

Περίληψη

Η έκρηξη της προόδου της γενετικής και της ιατρικής τεχνολογίας οδήγησε στην γέννηση μιας νέας επιστήμης της Βιοηθικής. Η βιοηθική εξετάζει την ηθική διάσταση των προβλημάτων που ανακύπτουν από την εφαρμογή των ανακαλύψεων της βιολογίας και της γενετικής στη φύση και ειδικότερα στον άνθρωπο. Από την πλευρά της ορθόδοξη ηθική η αντιμετώπιση των ζητημάτων αυτών γίνεται έχοντας ως βάση την ανθρωπολογική διδασκαλία των πατέρων της εκκλησίας. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι : α) η οριοθέτηση του επιστημονικού πεδίου της βιοηθικής και η ιστορική αναδρομή της, β) η ανάδειξη των αρχών που διέπουν την επιστήμη της βιοηθικής, γ) ο προσδιορισμός των βασικών αρχών της ορθόδοξης ηθικής μέσο των οποίων γίνεται η αντιμετώπιση των θεμάτων που προκύπτουν από την εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο.

Υλικό και Μέθοδος: Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή του υλικού για τη συγγραφή του παρόντος άρθρου «Βασικές αρχές βιοηθικής και ορθόδοξης ηθικής», ήταν η εκτεταμένη ανασκόπηση της διεθνούς και της ελληνικής βιβλιογραφίας. Για τη συλλογή της αγγλικής βιβλιογραφίας χρησιμοποιήθηκε η ηλεκτρονική βάση δεδομένων CINAHL και για την ελληνική η διαλογή βιβλίων και άρθρων. Οι λέξεις κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν σε συνδυασμό ήταν Bioethics, orthodox ethics.

Αποτελέσματα: Οι βασικές αρχές που διέπουν την βιοηθική είναι: α) η αρχή της αυτονομίας, β) η αρχή της ισοτιμίας, γ) η αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου, δ) αρχή της ωφέλειας ή της αγαθοεργίας, ε) η αρχή της δικαιοσύνης. Η ορθόδοξη θεώρηση των ζητημάτων που προκύπτουν από την εφαρμογή της γενετικής στον άνθρωπο στηρίζεται στην Ορθόδοξη ανθρωπολογία, όπως αυτή διατυπώνεται στην Αγία Γραφή και στα κείμενα των Πατέρων της εκκλησίας. Τα κυρίαρχα στοιχεία της Βιβλικής και Πατερικής ανθρωπολογίας είναι: α) ότι ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα και ομοίωση του τριαδικού θεού και β) ότι ο άνθρωπος αποτελεί ενιαία ψυχοσωματική οντότητα.

Η χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος και η αναγνώριση των γενετικών ασθενειών έχει επιφέρει μια πλήρη επανάσταση στην ιατρική επιστήμη. Η πρόοδος της ιατρικής και της υγείας, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι βρίσκεται πλέον στα χέρια της γενετικής. Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται, μεταξύ άλλων, από τις διαρκώς αυξανόμενες δυνατότητες επέμβασης επί της ίδιας της ζωής του ανθρώπου. Τα νέα επιστημονικά και τεχνολογικά δεδομένα «ακουμπούν» στο μυστήριο του ανθρώπου, εγγίζουν την ιερότητα του προσώπου, επηρεάζουν σχέσεις, «ψηλαφούν» την καρδιά του μυστηρίου της ζωής. Αν ο 20ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως ο αιώνας της φυσικής και της επέμβασης του ανθρώπου στη φύση, ο 21ος αιώνας είναι ο αιώνας της βιολογίας και της επέμβασης του ανθρώπου στον ίδιο τον άνθρωπο. Στις δυνατότητες επέμβασης στο ανθρώπινο γονιδίωμα διακρίνονται πλεονεκτήματα αλλά και έντονος προβληματισμός, καθώς η εφαρμογή αυτών ελλοχεύει σοβαρούς κινδύνους, όπως π.χ. το ενδεχόμενο να διευκολυνθεί η ευγονική αντίληψη και ο ρατσισμός, να διασαλευτεί το ιατρικό απόρρητο, να αλλοιωθούν επικίνδυνα οι ισορροπίες που οδηγούν στις σημερινές μορφές ζωής, να διαταραχθούν οι κοινωνικές σχέσεις, να επικρατήσουν ανεξέλεγκτα οικονομικά συμφέροντα, το σπουδαιότερο δε να «αλλοιωθεί» ο ίδιος ο άνθρωπος.1 Παράλληλα, οι κοινωνικοί φορείς, τα νομοθετικά και κοινοβουλευτικά σώματα, οι ιατρονοσηλευτικές κοινότητες ζητούν επίσημα κάποιο πλαίσιο αντιμετώπισης των προβλημάτων που ανακύπτουν κάθε φορά.

Η ανάγκη αντιμετώπισης των συνεπειών αυτών είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα νέο επιστημονικό πεδίο, η Βιοηθική. Η Βιοηθική καλείται λοιπόν να μελετήσει τις νέες εφαρμογές της βιολογίας και της ιατρικής και να αποφανθεί αν το τεχνικά εφικτό, είναι συγχρόνως ηθικά αποδεκτό και προς το συμφέρον του ανθρώπου.2 Με αυτόν τον τρόπο οι συνέπειες της έρευνας στο ανθρώπινο γονιδίωμα, οι οποίες αφορούν την ζωή και την υγεία, έπαυσαν να αποτελούν ιατρικό και βιολογικό μονοπώλιο, προκάλεσαν δε μια δυναμική προβληματική και στο χώρο των ανθρωπιστικών και θεολογικών επιστημών.

Βασικές αρχές της βιοηθικής θεώρησης των ηθικών ζητημάτων από την εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο Αναμφισβήτητη είναι η σημασία της ηθικής για κάθε επιμέρους επιστημονική δραστηριότητα, διότι «πάσα επιστήμη χωριζόμενη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής πανουργία, ου σοφία φαίνεται».3 Όσον αφορά την ιατρική ηθική, αυτή είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον πατέρα της ιατρικής, τον Ιπποκράτη. Στις ηθικές αρχές του ιπποκρατικού όρκου διατυπώνονται οι υποχρεώσεις και οι δεσμεύσεις του γιατρού απέναντι στον ασθενή, όπως επίσης καθορίζονται και τα όρια της ιατρικής παρέμβασης στον άρρωστο. Στον Ιπποκράτη, η ιατρική και η ηθική συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους και δεν επιδέχονται κανένα διαχωρισμό και διάσπαση. O Ιπποκράτης δεν είναι μόνο μεγάλος ιατρός, με τη σημερινή έννοια του όρου, αλλά στοχαστής και

ηθικολόγος. Στα έργα του συνδυάζει την επιστημονική γνώση και την ηθική. Η ηθική γι’ αυτόν είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ιατρικής επιστήμη γι αυτό το λόγο ο ιπποκρατικός όρκος μέχρι και σήμερα θεωρείται το βασικό κείμενο της ιατρικής ηθικής.

Η ραγδαία όμως πρόοδος της γενετικής τεχνολογίας θέτει νέα δεδομένα στην εξέλιξη της ιατρικής. Για παράδειγμα, στην εποχή του Ιπποκράτη η ιατρική άρχισε να είναι θεραπευτική, αργότερα έγινε προληπτική και τώρα τείνει να γίνει προγνωστική.4 Με τις συγκλονιστικές όμως ανακαλύψεις στο χώρο της γενετικής αναφύονται ζητήματα όπως η κλωνοποίηση, η εξωσωματική γονιμοποίηση, οι γενετικές εξετάσεις, ο προγεννητικός έλεγχος, η γονιδιακή θεραπεία, η παροχή γενετικών συμβουλών, οι “πατέντες” σε ανθρώπινα γονίδια και άλλα παρόμοια θέματα , τα οποία δημιουργούν βέβαια νέα ηθικά διλήμματα. Οι προβληματισμοί αυτοί καθιστούν επιτακτικό το αίτημα για την ύπαρξη ενός ηθικού πλαισίου για την αντιμετώπισή τους. Η παραδοσιακή ιατρική ηθική αδυνατεί να προσφέρει ένα τέτοιο ηθικό πλαίσιο. Αυτό δε, είχε ως αποτέλεσμα, όπως προαναφέρθηκε, την εμφάνιση ενός νέου επιστημονικού κλάδου της Βιοηθικής, η οποία αναμφισβήτητα είναι ο πιο ενδιαφέρων κλάδος της εφαρμοσμένης ηθικής. Η Βιοηθική ασχολείται με την διερεύνηση των ηθικών προβλημάτων που συνδέονται άμεσα με την Βιολογία και την λόγια, η Βιοηθική καλείται να προσδιορίσει τις ενέργειες και τις παρενέργειες της βιοϊατρικής, να θεσπίσει τα όρια ανάμεσα στις θετικές και τις αρνητικές συνέπειες της επιστήμης στη ζωή μας. Στη μελέτη αυτών των θεμάτων που αφορούν τις επιπτώσεις των εφαρμογών της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο, συμμετέχουν εκτός από τους γιατρούς, φιλόσοφοι, θεολόγοι και νομικοί. Για το λόγο αυτό η Βιοηθική βρίσκεται σε μία διαλεκτική σχέση με αυτούς τους επιστημονικούς κλάδους. Πρόκειται δηλαδή για μια πολυσύνθετη και πολύπλευρη επιστήμη.

Η χρονική περίοδος κατά την οποία εμφανίζεται η Βιοηθική, είναι η δεκαετία του 1960 στις Η.Π.Α. Την εποχή εκείνη είχαν λειτουργήσει οι πρώτες μηχανές υποστήριξης των νεφροπαθών, οι οποίες όμως ήταν πολύ λίγες με αποτέλεσμα να έπρεπε να αποφασιστεί ποιοι θα κάνουν την θεραπεία και ποιοι όχι. Αυτή την απόφαση πολλοί την συνέκριναν με το να “υποδύεται κάποιος τον θεό”7.Τότε, δημιουργήθηκε μια επιτροπή από γιατρούς και επιστήμονες από διάφορα επιστημονικά πεδία για να αποφανθεί σχετικά με το παραπάνω ζήτημα. Από το χρονικό σημείο αυτό κι έπειτα άρχισαν να εμφανίζονται επιτροπές βιοηθικής στα νοσοκομεία και τα πανεπιστήμια, να συγγράφονται άρθρα με θέματα που αφορούν την βιοηθική, να ιδρύονται τμήματα σπουδών με περιεχόμενο βιοηθικού προβληματισμού, αρχικά στις ιατρικές σχολές και αργότερα σε άλλες πανεπιστημιακές σχολές που ασχολούνται με την ηθική και τον άνθρωπο.6 Το 1969 ιδρύεται στις Η.Π.Α το Hasting Center, το πρώτο ινστιτούτο βιοηθικών μελετών. Στις Η.Π.Α επίσης ιδρύεται και η πρώτη Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής με σκοπό την παροχή ενός ηθικού πλαισίου για την έρευνα σε θέματα γενετικής, ενώ ανάλογες επιτροπές ιδρύθηκαν αργότερα και σε άλλες χώρες, όπως στη Μ. Βρετανία, στη Γαλλία, στην Αυστραλία, στη Γερμανία, στον Καναδά κ..α .7

Σήμερα σε πολλές χώρες λειτουργούν επιτροπές βιοηθικής, ενώ στον ελληνικό χώρο δημιουργήθηκε το 1998 η Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία λειτουργεί ως συμβουλευτικό όργανο της πολιτείας για τα θέματα αυτά. Αξίζει επίσης για ιστορικούς λόγους να αναφερθεί, ότι ο όρος βιοηθική προτάθηκε από τον Van Rensselaer Potter το 1971 και προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «βίος» και «ηθική» .7

Είναι γεγονός πάντως ότι η βιοηθική επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο θα διαμορφώνονταν οι ιατρικές αποφάσεις από εδώ και στο εξής.8 Η βιοηθική είναι συνδεδεμένη με ειδικά και συγκεκριμένα ζητήματα που αφορούν τη γενετική και τις εφαρμογές της. Θα πρέπει ωστόσο να γίνει κατανοητό ότι η αναζήτηση της ηθικής λύσης στα προβλήματα που έχουν σχέση με θέματα υγείας, είναι μια διαδικασία περίπλοκη και δύσκολη. Ανάμεσα στο ηθικό και στο μη ηθικό υπάρχει μια δυσδιάκριτη κλίμακα αντιθέσεων και συγκρούσεων. Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχουν πολλές βιοηθικές θέσεις και απόψεις που γέννησε ο ιδεολογικός πλουραλισμός του δυτικού κόσμου. Προγενέστερα και για πολλούς αιώνες, οι ηθικές αξίες πήγαζαν από τη θρησκευτική αυθεντία και για αυτό το λόγο ακριβώς δεν επιδέχονταν καμία αμφισβήτηση. Στους νεότερους χρόνους, αμφισβητήθηκε η αποκλειστικότητα της θρησκείας ως πηγή ηθικών αξιών και οι αξίες αναζητούνται στα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα και φιλοσοφικές δοξασίες.

Στα πλαίσια αυτά διατυπώθηκαν διάφορες προτάσεις για την αντιμετώπιση των βιοηθικών προβλημάτων, που στην ουσία τους αποτελούν πρακτικές εφαρμογές των φιλοσοφικών συστημάτων στα οποία αυτές βασίζονται. Η βιοηθική επηρεάστηκε κυρίως από τα φιλοσοφικά ρεύματα της εμπειριοκρατίας και του φιλελευθερισμού. Για παράδειγμα, μία από τις βασικές αρχές της βιοηθικής, είναι η αυτονομία του ατόμου. Η αρχή αυτή έχει επηρεαστεί από το ρεύμα του φιλελευθερισμού, ο οποίος προέβαλε και αποθέωσε τα ατομικά δικαιώματα και την ατομική ελευθερία.

Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του George Kieffer για το θέμα αυτό: «Τονίζοντας υπερβολικά την ατομική ελευθερία, ο δυτικός πολιτισμός δημιούργησε μια μεγάλη ποικιλία από ηθικές γνώμες... Υπάρχει κάποιο όριο, πέρα από το οποίο η ηθική ποικιλομορφία και ελευθερία παύουν να έχουν αξία... Αν είναι αλήθεια, ότι κάθε ηθική βασίζεται σε μια φιλοσοφία της ανθρώπινης φύσης και κάθε φιλοσοφία της ανθρώπινης φύσης προσανατολίζεται σε μια ηθική συμπεριφορά, τότε η φανερή αδυναμία μας να επιλύσουμε πολλά ηθικά μας διλήμματα οφείλεται στο ότι ο πολιτισμός μας δεν διαθέτει μια πλήρη νοήματος άποψη για την ανθρώπινη φύση».9 Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν, τίθεται το ερώτημα ποιες είναι οι βασικές αρχές που διέπουν την βιοηθική. Μέσα από την ανασκόπηση της διεθνής βιβλιογραφίας, οι αρχές που αναφέρονται πιο συχνά είναι οι ακόλουθες:

• H Αρχή της αυτονομίας ή της αυτοδιάθεσης. Σύμφωνα με την αρχή αυτή, ο κάθε άνθρωπος θα πρέπει ελεύθερα και ανεξάρτητα να σκέπτεται, να αποφασίζει και να ενεργεί χωρίς την ύπαρξη οποιασδήποτε μορφής εξαναγκασμού. ́Έτσι, πρέπει να γίνεται σεβαστή οποιαδήποτε επιλογή του σχετικά με την υγεία του και γενικότερα τη ζωή του.10 Ο σεβασμός της αυτονομίας εμπεριέχει κάποιους συγκεκριμένους κανόνες οι οποίοι είναι: α) Η διατύπωση της αλήθειας, β) Ο σεβασμός της ατομικότητας και της ιδιαιτερότητας του κάθε ατόμου, γ) Η παροχή προστασίας σε εμπιστευτικές πληροφορίες, δ) Η απόκτηση της συγκατάθεσης για κάθε παρέμβαση με ασθενείς, ε) Όταν ζητηθεί, να παρέχεται βοήθεια για λήψη

σημαντικών αποφάσεων.

Η Αρχή της ωφέλειας ή της αγαθοεργίας.

Η αρχή αυτή υποστηρίζει την ηθική άποψη της ωφέλειας του άλλου και ταυτόχρονα την αποφυγή βλάβης του.11

Η Αρχή της δικαιοσύνης. Η αρχή αυτή πηγάζει από τον ιπποκρατικό όρκο. Μεταξύ των άλλων υποχρεώσεων του γιατρού, συμπεριλαμβάνεται και η φροντίδα της υγείας κάθε ανθρώπου, ανεξάρτητα το φύλο, τη φυλή και την οικονομική κατάσταση. 12‐13

Η Αρχή της μη πρόκλησης βλάβης και πόνου. Ο γιατρός σύμφωνα με την αρχή αυτή, έχει σαφή υποχρέωση να μη προξενήσει βλάβη και πόνο στον ασθενή.

Η Αρχή της ισοτιμίας. Η αρχή αυτή υποστηρίζει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν ίσα δικαιώματα για ζωή και υγεία.14

Η Αρχή της ειλικρίνειας.

Η Αρχή της εμπιστοσύνης.
Ως θεμελιώδεις αρχές, από τους περισσότερους ερευνητές, χαρακτηρίζονται: α) η αρχή της αυτονομίας και β) η αρχή της ωφέλειας.15
Θα πρέπει ωστόσο να διευκρινιστεί ότι η επιλογή της προτεραιότητας κάποιας αρχής συνάδει με το φιλοσοφικό πλαίσιο που διέπει τον κάθε άνθρωπο, όταν αυτός έρχεται σε άμεση επαφή με το φαινόμενο της υγείας και της ζωής γενικότερα. Εξ’ αιτίας όμως των διαφορών που υπάρχουν στα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα, παρατηρείται το γεγονός να βρίσκονται πολλές φορές σε σύγκρουση δύο βασικές αρχές. Για παράδειγμα, ένας γιατρός προτείνει ένα σχήμα θεραπείας σε ασθενή προκειμένου να τον ωφελήσει από κάποια κακοήθη ασθένεια. Ο ασθενής όμως έχει το δικαίωμα να αρνηθεί πλήρως τη θεραπεία που του προτείνεται. Έτσι όμως, μπορεί να έρθει σε σύγκρουση η αρχή της αυτονομίας του ασθενή με την αρχή της ωφέλειας που θέλει να τηρήσει ο γιατρός. Συμπερασματικά, επισημαίνεται ότι είναι πολύ δύσκολο να αποφανθεί κάποιος για το σωστό ή το λάθος, το ηθικό ή το ανήθικο σχετικά με τα θέματα της βιοηθικής, γιατί όπως προαναφέρθηκε, η ηθική ως έννοια μπορεί να διαφοροποιηθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο, από κοινωνία σε κοινωνία. Εξ’ άλλου τα ζητήματα αυτά είναι πολύπλοκα και με πολύπλευρες εκφάνσεις ιατρικές, ψυχολογικές, νομικές, φιλοσοφικές, θεολογικές ακόμα και οικονομικές. Ο καθένας όμως μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος μ` ένα ή περισσότερα από αυτά τα ζητήματα, και τότε θα κληθεί να δώσει τη δική του λύση. Η ορθόδοξη θεολογία όμως, όπως αυτή βιώνετε μέσα από την Γραφή και την παράδοση προσφέρει το γνωσιακό θεμέλιο στον σύγχρονο Έλληνα νοσηλευτή και γενικότερα στον κάθε επαγγελματία υγείας, να αντιμετωπίσει τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο.

Βασικές αρχές της Ορθόδοξης θεώρησης των ηθικών ζητημάτων από την εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο.Η ηθική ως λέξη απαντάται για πρώτη φορά στην αρχαία Ελληνική γραμματεία16. Στην Πατερική γραμματεία, η ηθική ταυτίζεται με τον τρόπο ζωής των χριστιανών, όπως αυτή βιώνεται μέσα από την εκκλησία. Οι διάφορες εκφράσεις , όπως “ζήν κατά Χριστώ”, “ζήν κατά Θεό”, “περιπατείν εν φωτί” κ.ά, χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν την ηθική που θεμελιώνεται στην εν Χριστώ ζωή.5 Η προσωπική σχέση του χριστιανού με το θεό υποδηλώνει ταυτόχρονα και το ήθος του. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται τα διάφορα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από την ανθρώπινη δραστηριότητα και ειδικότερα στο χώρο της βιολογίας και της ιατρικής. Στην Ορθόδοξη θεολογία δεν υπάρχει αυτονόμηση των ηθικών προβλημάτων από την εφαρμογή της γενετικής στον άνθρωπο. Τα επιμέρους ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν, εντάσσονται στη συνολική διδασκαλία της εκκλησίας. Η αυτόνομη ανάπτυξη της ηθικής μακριά από την πνευματική ζωή οδηγεί στον άκρατο ατομοκεντρισμό και στη διάσπαση του ανθρώπινου προσώπου.5 Η αυτόνομη ηθική αναπτύχθηκε κυρίως στον δυτικό κόσμο, έχοντας ως κύριο εκπρόσωπό της τον Κάντ, ο οποίος αποκήρυξε κάθε έννοια μεταφυσικής και πίστης προς το θεό. Η ηθική που πρεσβεύεται εδώ, δεν στηρίζεται σε καμία υπερβατική αρχή, η ηθική βούληση δεν δεσμεύεται από τη σχέση με το θεό, αλλά κινείται στα πλαίσια της αυτόνομης και ελεύθερης υποκειμενικότητας.
Η αξιολόγηση των ηθικών ζητημάτων της βιοτεχνολογίας από την Ορθόδοξη διδασκαλία έχει ως θεμέλια βάση την Ορθόδοξη ανθρωπολογία, όπως αυτή διατυπώνεται στην Αγία Γραφή και στα κείμενα των Πατέρων της εκκλησίας. Τα κυρίαρχα στοιχεία της Βιβλικής και Πατερικής ανθρωπολογίας είναι: α) ότι ο άνθρωπος έχει δημιουργηθεί κατ’ εικόνα και ομοίωση του τριαδικού θεού και β) ότι ο άνθρωπος αποτελεί ενιαία ψυχοσωματική οντότητα. 18‐19 Το σώμα και η ψυχή ενώνονται στον άνθρωπο κατά τρόπο ασύλληπτο και μέσω αυτής της ένωσης δοξολογούν το θεό.20 Στο βιβλίο της Γένεσις συναντάμε το εξής χωρίο: «Ποιήσωμεν άνθρωπο κατ’ εικόνα ημετέραν και καθ’ ομοίωση...» ( Γεν. ά 26‐27 ). Μέσω αυτού του στίχου, εκφράζεται με τρόπο μοναδικό και λιτό, ο τίτλος ευγενείας του ανθρώπου, η ουσία του μεγαλείου του, το μυστήριο της ζωής του, ο ύψιστος προορισμός του. Το κατ’ εικόνα είτε αναφέρεται στη νοερή και αυτεξούσια λειτουργία της ψυχής, είτε ο όλος άνθρωπος δείχνει τη στενή και εσωτερική συγγένειά του με τον τριαδικό θεό.21

Ο θεός δεν μας έπλασε όπως τα άλλα δημιουργήματα του, με ένα πρόσταγμα μόνο, αλλά με τα ίδια του τα χέρια. Απ` όλη τη Δημιουργία μόνο ο άνθρωπος είναι θεόπλαστος.22 Το κατ’ εικόνα φανερώνει το αυτεξούσιο του ανθρώπου,23 , δια μέσω του οποίου ολοκληρώνεται ο άνθρωπος και οι πράξεις του λαμβάνουν ηθική αξία. Δίνοντας ο θεός το κατ’ εικόνα στο ανώτερο δημιούργημά του, έγραψε στη συνείδηση του τις ηθικές επιταγές, τον έμφυτο ηθικό νόμο για να πορεύεται στη ζωή.24 Το κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση, δηλώνει την σταθερή σχέση μεταξύ θεού και ανθρώπου. Σ` αυτή τη σχέση υπάρχει ένας δυναμισμός, μια κίνηση του ανθρώπου για τελείωση, να γίνει κατά χάρη θεός.25 Το χωρίο αυτό της “Γένεσις” αποτελεί τη γέφυρα ενώσεως του ανθρώπου με το θεό. Οτιδήποτε από την ανθρώπινη δραστηριότητα κατακρημνίζει τη γέφυρα αυτή, ή με άλλα λόγια την κίνηση του ανθρώπου προς το θεό, τον αποπροσανατολίζει από το σκοπό της δημιουργίας του. Αυτό ισχύει βέβαια και για τις εφαρμογές της γενετικής μηχανικής, οι οποίες όταν αντιλαμβάνονται τον άνθρωπο ως πρόσωπο, δεν τον αποτρέπουν να συναντήσει τον πλάστη του και έτσι γίνονται αποδεκτές από την Ορθόδοξη ηθική. Όταν όμως αυτές (ενν. οι εφαρμογές) εκλαμβάνουν το ανθρώπινο πρόσωπο μόνο ως βιολογικό άτομο (με τη βιολογική σημασία του όρου), γίνονται μη αποδεκτές από την ηθική που πρεσβεύει η ορθοδοξία.

Στα Θεόπνευστα αγιογραφικά κείμενα γίνεται λόγος για αδιαίρετη ψυχοσωματική οντότητα από τη στιγμή της γονιμοποιήσεως. Έτσι, στην Π. Διαθήκη ο ποιητής του ψαλμού απευθυνόμενος στο Θεό λέγει: «Επί σε επερρίφθην εκ μήτρας, από γαστρός μητρός μου θεός μου ει συ» (Ψαλμός κά 11), ενώ σε άλλο ψαλμό ο ψαλμωδός αναφέρει: «Επί σε επεστηρίχθην από γαστρός, εκ κοιλίας μητρός μου συ μου ει σκεπαστής». Αλλά και στην Κ. Διαθήκη έχουμε σαφή αναφορά για την εμψύχωση του εμβρύου. Το έμβρυο Ιωάννης Πρόδρομος αναγνωρίζοντας το έμβρυο Ιησού “εσκίρτησε” στην κοιλιά της μητέρας του φωτιζόμενο από το Άγιο Πνεύμα. Στην Πατερική θεολογία επίσης υποστηρίζεται η ψυχοσωματική ενότητα του εμβρύου από τη στιγμή της σύλληψης. Ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης συγκεκριμένα αναφέρει για την ενιαία ψυχοσωματική οντότητα του ανθρώπου από τη στιγμή της σύλληψης «....μιαν και κοινή της συστάσεως η αρχή...».18 Ο ίδιος λόγος οδηγεί και τον Μ. Βασίλειο να τοποθετείται απαγορευτικά για την έκτρωση του εμβρύου, την οποία θεωρεί φόνο σε οποιοδήποτε στάδιο ανάπτυξης αυτό και αν βρίσκεται. 26

Η εκκλησία εξάλλου, μέσα από την εορτολογική της παράδοση επιβεβαιώνει την ανθρωπολογική αυτή διάσταση της Ορθόδοξης θεολογίας για την ενιαία μυστηριακή σύσταση ψυχής και σώματος κατά τη σύλληψη. Αυτό άλλωστε μαρτυρά ο εορτασμός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η σύλληψη της Παναγίας από την Αγία Άννα και η σύλληψη του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου από την Ελισάβετ.27

Εκ των ανωτέρω συνάγεται ότι η Ορθόδοξη ανθρωπολογία αποτελεί τη θεμέλιο λίθο, βάση της οποίας προτείνονται οι αρχές για την ορθόδοξη θεώρηση των ηθικών εφαρμογών που απορρέουν από την εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στον άνθρωπο. Οι αρχές αυτές είναι:7

H αρχή του Προσώπου.

Η αρχή της ανιδιοτελούς αγάπης.

Η αρχή του σεβασμού στη ζωή.

Η αρχή της δικαιοσύνης.

Οι αρχές αυτές δεν έχουν το χαρακτήρα της επιβολής ‐το θέλημα του θεού έτσι κι αλλιώς δεν επιβάλλεται‐. Ο άνθρωπος όμως κάνοντας χρήση του αυτεξούσιου, ελεύθερα μπορεί να επιλέξει ανάμεσα στο καλό και το κακό

Θα πρέπει ωστόσο σε αυτό το σημείο να οριοθετήσουμε την έννοια του ανθρώπινου προσώπου, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή μέσα από την Ορθόδοξη χριστιανική θεολογία, έτσι ώστε να γίνουν άμεσα πιο κατανοητά όσα προαναφέρθηκαν. Όταν λοιπόν γίνεται στην Ορθόδοξη ανατολή λόγος για πρόσωπο, εννοείται η μοναδική, ξεχωριστή και επώνυμη υπόσταση, σε αντίθεση με το άτομο που είναι η μονάδα ενός είδους στην οποία ανήκει από τη στιγμή της γεννήσεως του ως τη στιγμή του θανάτου.28 Έτσι, ενώ το άτομο υπόκειται στην βιολογική αναγκαιότητα, το πρόσωπο δεν εντάσσεται σε αυτή, αφού φέρει την εικόνα του θεού μέσα του. Το ανθρώπινο πρόσωπο κινείται σε δυο επίπεδα, στο οριζόντιο και στο κάθετο. Το οριζόντιο είναι η κίνηση του ανθρώπου να συναντήσει τον συνάνθρωπό του και το κάθετο είναι η κίνηση του ανθρώπου να συναντήσει το θεό. Τα επίπεδα αυτά συνιστούν και τη διάσταση της πνευματικής ζωής.29
Το πρόσωπο είναι η ζωντανή έκφραση της αρετής, η πηγή της κενωτικής αγάπης προς το θεό και τον πλησίον. Ο Χριστιανισμός είναι η θρησκεία της θείας αγάπης. Οι άνθρωποι αγαπούν, ανταποκρινόμενοι στην αγάπη του θεού, «ημείς αγαπώμεν αυτόν, ότι αυτός πρώτος ηγάπησεν ημάς».30 Απόδειξη της αγάπης του θεού προς τον άνθρωπο, είναι η ενανθρώπισή του και η σταυρική του θυσία. Ο Χριστός προσέλαβε την ανθρώπινη φύση για να σώσει το ανθρώπινο γένος και να το οδηγήσει στην αιωνιότητα 30 Ο άνθρωπος που αγαπά τον θεό, αγαπά τον κάθε άνθρωπο, γιατί βλέπει μέσα σ’ αυτόν την εικόνα του ίδιου του θεού. Στο σημείο αυτό πρέπει να δοθεί έμφαση στο εξής: Η Ορθόδοξη θεολογία σε καμιά περίπτωση δεν αντιστρατεύεται την επιστήμη της γενετικής, η οποία προσπαθεί να κατανοήσει το ανεπανάληπτο μυστήριο της ζωής. Η Πατερική γραμματεία, και συγκεκριμένα ο Μ. Βασίλειος κάνει μια ουσιώδη επισήμανση: « άλλο ποιος έκανε τον κόσμο, και άλλο πώς έγινε αυτός».31. Το πρώτο, είναι έργο της θεολογίας και το δεύτερο, έργο της επιστήμης. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα στη Δύση δεν είχε γίνει αυτή η διάκριση, με αποτέλεσμα υφίσταται έντονη αντιπαράθεση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας.17 Τα ηθικά λοιπόν διλήμματα που δημιουργούνται από την εφαρμογή των αποτελεσμάτων της βιοτεχνολογίας, εξετάζονται υπό το πρίσμα των δύο αυτών διαστάσεων της Ορθόδοξης ανθρωπολογίας, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζεται η προοπτική του τελικού σκοπού της υπάρξεως του ανθρώπου στη γη. Ο σκοπός αυτός είναι, η ομοίωσή του και η ένωσή του με το θεό.

Συμπεράσματα

Ο κάθε νοσηλευτής κατά την καθημερινή άσκηση του έργου του αντιμετωπίζει ηθικά διλήμματα κατά τη λήψη νοσηλευτικών αποφάσεων. Ιδιαίτερα στην εποχή που διανύουμε τα διλήμματα είναι περισσότερα και πιο περίπλοκα λόγω της αλματώδους ανάπτυξης της επιστήμης και της βιοϊατρικής τεχνολογίας. Η λήψη αποφάσεων και οι ενέργειες που επιλέγονται κάθε φορά απαιτούν ορισμένες βασικές προϋποθέσεις. Χρειάζεται δηλαδή, όχι μόνο άρτια επιστημονική και τεχνική κατάρτιση αλλά και κριτική σκέψη, ψυχική ευαισθησία, ενημέρωση για τα ηθικά ζητήματα που προκύπτουν κάθε φορά και βαθιά κατανόηση της ανθρώπινη φύσης. Οι νοσηλευτές έχουν την ευθύνη να καλλιεργούν και να αναπτύσσουν τρόπους σκέψεως και λήψεως νοσηλευτικών αποφάσεων που βασίζονται στις αρχές της ηθικής.

Στις προκλήσεις αυτές, η ορθόδοξη διδασκαλία όπως αυτή παρουσιάζεται στα θεόπνευστα βιβλία της Αγίας Γραφής, αποτελεί για τον κάθε νοσηλευτή ή τον οποιοδήποτε επαγγελματία υγείας ένα πολύτιμο σύμβουλο και οδηγό, έναν οδοδείκτη. Η ζωή του ανθρώπου αποτελεί δώρο του θεού, δεν αποτελεί ιδιοκτησία του, ώστε να υποβιβάζεται σε αντικείμενο ανθρώπινων αποφάσεων, αλλά μια δωρεά που ο θεός εμπιστεύτηκε στον άνθρωπο. Η ζωή στα παλαιοδιαθηκηκά κείμενα δεν αποτελεί μόνο ένα ανθρωπολογικό όρο αλλά κυρίως ένα θεολογικό, δεν εκφράζει δηλαδή μόνο το σύνολο των ιδιοτήτων εκείνων που δίνουν βιολογική υπόσταση στον άνθρωπο, αλλά κυρίως το «ενεργείν» του θεού στη δημιουργία. Ο άνθρωπος υπάρχει και διατηρείται σε ύπαρξη μετέχοντας στη δημιουργική ενέργεια του θεού. Η αξία εξάλλου της ανθρώπινης ζωής κυριαρχεί σε όλες τις θρησκείες και σε όλα τα έθνη και η αφαίρεση της αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αμαρτήματα. Έχοντας όλα αυτά υπ’ όψη ο νοσηλευτής θα πρέπει να σέβεται την αξία της ζωής του κάθε ανθρώπου ανεξάρτητα από το πρόβλημα της υγείας που αυτός αντιμετωπίζει. Η νοσηλευτική φροντίδα που παρέχει θα πρέπει να έχει ολιστικό χαρακτήρα με σκοπό την βελτίωση της υγείας την πρόληψη της ασθένειας, την ανακούφιση του πόνου και την αποκατάσταση της υγείας.

 

 

 

ΒΙΟΗΘΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ

ΚΑΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ[1]

 

Μακαριώτατε, Σεβασμιώτατοι άγιοι αρχιερείς,

Αισθάνομαι την ανάγκη να ξεκινήσω την παρούσα ομιλία μου εκφράζοντας τις ευχαριστίες μου για την τιμή της αναθέσεώς της, αλλά και ομολογώντας ταυτόχρονα την εσωτερική μου δυσκολία να μιλήσω εν Συνόδω για θέματα Βιοηθικής, που είναι καινούργια στη φύση τους, δύσκολα στη κατανόησή τους, εύκολα στην παρεξήγησή τους και πολύ λεπτά στη διαχείρισή τους. Θέματα για τα οποία συχνά απαιτείται εξειδικευμένη επιστημονική γνώση, κλινική αίσθηση και εμπειρία, και οπωσδήποτε αισθητήριο θεολογικής ανθρωπολογίας. Σας διαβεβαιώνω ότι θα μου ήταν πολύ πιο εύκολο να μιλήσω σε ένα επιστημονικό συνέδριο η σε ιατρικό ακροατήριο η σε νέα παιδιά με ισχυρές αμφισβητήσεις, παρά ενώπιον της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Και τούτο διότι όσο και αν κανείς έχει διαβάσει η ακούσει η και σκεφθεί, όσα χρόνια και αν έχει ασχοληθεί με τα θέματα αυτά, συχνά αισθάνεται αιφνιδιαζόμενος, χωρίς σίγουρες απαντήσεις και στο βάθος του ανεπαρκής, η δε ευθύνη των θεολογικών τοποθετήσεων είναι μεγάλη.

 

Παρά ταύτα, δέχθηκα την πρόκληση, διότι ο τίτλος της ομιλίας περιείχε τις λέξεις «διλήμματα» και «προβληματισμοί» και όχι «θέσεις», επιπλέον δε με το αίσθημα της ευθύνης που έχω ως επί δεκαέξι έτη πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής να θέσω την όποια γνώση μου στην κρίση Σας. Επιπλέον, επικράτησε μέσα μου η σκέψη ότι θα μπορούσα να δώσω την αφορμή και μόνον σε σοφούς «ίνα σοφώτεροι όλοι γενώμεθα» (Παροιμ. θ  9), μέσα από μια διαδικασία καρποφόρου συμπροβληματισμού και με την ελπίδα του ιεροσυνοδικού φωτισμού. Η ανάγκη ως Εκκλησία να σταθούμε στο πλευρό του πιστού λαού που τελεί εν συγχύσει είναι επιβεβλημένη.

 

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΒΙΟΗΘΙΚΗ

Η κλασσική ιατρική ηθική κατά βάσιν προσπαθούσε να διασώσει την καθαρότητα της σχέσης ιατρού και ασθενούς στη βάση του όρκου του Ιπποκράτη και των τεσσάρων αρχών: της αυτοδιάθεσης, της ισοτιμίας, της εμπιστευτικότητος και της ωφελείας και μη πρόκλησης βλάβης και πόνου.

Ο όρος Βιοηθική είναι αρκετά πρόσφατος[2] και κατά κύριον λόγο προσδιορίζει την επιστήμη, η οποία προσπαθεί να ισορροπήσει τα επιτεύγματα με τις συνέπειες που απορρέουν από την παρεμβατική χρήση της τεχνολογίας στον χώρο της βιολογίας, γενετικής και υγείας. Είναι αλήθεια ότι οι αλλαγές που προέκυψαν στη θεώρηση και αντιμετώπιση της υγείας είναι δραματικές. Η σχέση με το σώμα και την βιολογία μας είναι πλέον τέτοια που δεν ακουμπά μόνο στη φυσική υπόστασή μας η στην ψυχολογία μας, αλλά έντονα αφορά και τη βούληση, τις αποφάσεις μας, την ηθική και την πνευματική αίσθησή μας.

Όταν λέμε βιοϊατρική τεχνολογία, εννοούμε την ανθρώπινη παρέμβαση είτε με φάρμακα (φαρμακευτική τεχνολογία), είτε με συσκευές και όργανα (νυστέρι, βηματοδότης, τεχνητά όργανα) είτε με οποιονδήποτε άλλον τρόπο στην ανθρώπινη ανατομία, φυσιολογία, βιολογία η και γενετική. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να δημιουργήσει ιδιοφυείς διαγνωστικές τεχνικές, θαυμαστές θεραπείες, εντυπωσιακές τροποποιήσεις και υποκαταστάσεις (τεχνητά μέλη και όργανα, ρομποτικές αποκαταστάσεις, ψηφιακή ομιλία κ.λπ.), αλλά και ενδεχομένως ανεξέλεγκτες και επικίνδυνες αλλοιώσεις της ανθρώπινης γενετικής και φυσιολογίας (κλωνοποίηση, βλαστοκυτταρικές και γονιδιακές επεξεργασίες κ.λπ.).

Χάρις στην τεχνολογία, η διαγνωστική και προληπτική ιατρική έχουν σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο (π.χ. υπερηχογραφία, αξονική, μαγνητική, ποζιτρονική τομογραφία), η επεμβατική ιατρική κάνει θα λέγαμε θαύματα (νέες χειρουργικές τεχνικές, τηλεϊατρική, μικροχειρουργική, κυβερνοχειρουργική, γ-knife, ηλεκτρονική υποκατάσταση της όρασης και της ακοής κ.λπ.), ο μέσος όρος ζωής έχει σχεδόν διπλασιασθεί τα τελευταία 60 χρόνια, η παιδική θνησιμότητα έχει σημαντικά περιορισθεί, πλείστες όσες ασθένειες έχουν αποτελεσματικά αντιμετωπισθεί.

Η τεχνολογική παρέμβαση στο ανθρώπινο σώμα υπήρχε από ετών, αυτό όμως που άλλαξε τα τελευταία πενήντα χρόνια είναι η διείσδυση στα άβατα και ιερά της ανθρώπινης φυσιολογίας, όπως είναι η διαδικασία σύλληψης και αναπαραγωγής (μορφές τεχνητής γονιμοποίησης), η διαδικασία του θανάτου (Μονάδες Εντατικής Θεραπείας), η αποκλειστικότητα των οργάνων του σώματος για κάθε άτομο, η παρέμβαση στο γενετικό κύτταρο και τελευταία στο νευρικό, η τεχνολόγηση στο επίπεδο της νανοκλίμακας. Έτσι σήμερα είναι δυνατόν να γονιμοποιηθεί ωάριο από σπερματοζωάριο χωρίς συζυγική συνεύρεση, απουσία των γονέων και να προκύψει έμβρυο εκτός του μητρικού σώματος, το οποίο μάλιστα να μπορούμε να εξετάσουμε, ενδεχομένως να δανείσουμε σε άλλο ζευγάρι η ακόμη και να παρέμβουμε είτε θεραπευτικά είτε τροποποιητικά είτε και καταστροφικά.

Ανάλογα μπορούμε να κρατούμε στη ζωή ανθρώπινους οργανισμούς σε βαρύτατη κατάσταση ασθένειας, δίχως επαφή με το περιβάλλον για χρόνια, η να αφαιρούμε και να εμφυτεύουμε όργανα από ένα σώμα σε άλλο, να εισάγουμε στον οργανισμό nanomarkersμε εντελώς πρωτόγνωρες ιδιότητες κ.ο.κ.

Το αποτέλεσμα είναι μαζί με τα επιτεύγματα να εμφανίζονται διλήμματα και προβλήματα, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι αδύνατο να αντιμετωπισθούν. Χαρακτηριστικές περιοχές τέτοιου προβληματισμού είναι αυτές που αναφέρονται στην αρχή και στο τέλος της ζωής. Προέκυψαν καταστάσεις τέτοιες που αγνοεί η φυσιολογία της θεϊκής δημιουργίας, όπως τα invitroέμβρυα, οι εγκεφαλικά νεκροί, τα κλωνοποιημένα θηλαστικά, οι χρόνιες φυτικές καταστάσεις, άνθρωποι όχι μόνο με βιονικά σκέλη που υποβοηθούν την κίνηση, αλλά και με βιονικά όργανα που υποκαθιστούν τις λειτουργίες κ.λπ.

Τα προβλήματα που αναφύονται εξ αυτού του γεγονότος είναι πολλά και μεγάλα, εν πολλοίς ανυπέρβλητα και η επιστήμη που τα μελετά και προσπαθεί να βρει λύσεις ονομάζεται Βιοηθική, αυτή δε συναναπτύσσεται με την Ιατρική Δεοντολογία και το Ιατρικό Δίκαιο. Βασικά τα προβλήματα προκύπτουν από την ανάγκη να εξισορροπήσει το επίτευγμα με όλες τις θετικές συνέπειές του, από τη μία μεριά, με την αναπόφευκτη αλλαγή της οντολογίας του ανθρώπου και της μη διασάλευσης των ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων, από την άλλη. Για να αντιμετωπισθούν αυτά, πρέπει να απαντηθούν ερωτήματα όπως: Τι είναι πλέον ο άνθρωπος[3]; Πως οι αλλαγές στο σώμα επηρεάζουν την ψυχή και το πρόσωπο;Τι αξία έχει η ζωή και κάτω από ποιές προϋποθέσεις; πως και πόσο εξαρτάται η αξία της από την ποιότητά της; Τι σημαίνει ποιότητα και πως αυτή διατιμάται;

Είναι φυσικό πολλά από τα συναφή βιοηθικά διλήμματα και προβλήματα να απασχολούν και την Εκκλησία, στην οποία πολλοί προστρέχουν προκειμένου να τα χειρισθούν με «νουν Χριστού» και να τα αντιμετωπίσουν κατά το θέλημα του Θεού. Υπό την έννοιαν αυτήν και η Εκκλησία αναπτύσσει μία σχετική προσέγγιση εκκλησιαστικής Βιοηθικής, που μπορεί να την ονομάσει και Βιοανθρωπολογία η όπως ο Σεβ. Ναυπάκτου προτιμά Βιοθεολογία, μέσα από την οποία εκφράζει την πίστη της στην ιερότητα του σώματος, της ζωής και του θανάτου και γενικότερα του ανθρώπινου προσώπου. Στο βάθος κάθε προβληματισμού από πλευράς Εκκλησίας δεν βρίσκεται η προστασία κάποιων ηθικών νόμων η εκκλησιαστικών κανόνων, αλλά βρίσκεται η σχέση του ανθρώπου με τον Χριστό, η δυνατότητα κοινωνίας μαζί Του και πρόσληψης της χάριτος του Αγίου Πνεύματος, βρίσκεται ο αγιασμός. Πρέπει να διατηρηθεί η αυτεξουσιότητα του ανθρώπου, η διάσταση της αιώνιας προοπτικής του, η ισορροπία ψυχής και σώματος, η αίσθηση της ανάγκης του Θεού και της παρουσίας Του.

Η κοσμική βιοηθική προφανώς είναι πολύ διαφορετική από την Ορθόδοξη εκκλησιαστική. Άλλοι είναι οι στόχοι και άλλες οι επιδιώξεις της. Στην κοσμική αντίληψη αυτό που έχει σημασία είναι η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων, οι αρμονικές σχέσεις των ανθρώπων μέσα στις κοινωνίες, η διασφάλιση επαρκούς ενημερώσεως και συναινέσεως, η προστασία του έπιστημονικού επιτεύγματος και η ικανοποίηση των επιθυμιών ενόσω δεν προσβάλλονται τα δικαιώματα τρίτων. Έτσι παρουσιάζεται. Ίσως όμως η κοσμική βιοηθική να μην είναι και τόσο «ηθική», τουλάχιστον όπως εμείς κατανοούμε την έννοια. Ίσως πάλι να είναι και επικίνδυνη ηθική, δηλαδή να αποτελεί μια επιμελώς συγκεκαλυμμένη φιλοσοφική αιτιολόγηση της χωρίς Θεό αντίληψης της ζωής του ανθρώπου και συγκεκριμένων εφαρμογών, που αφ’ ενός μεν καθιστούν τον άνθρωπο εντελώς επίπεδο και τον υποβιβάζουν σε βιολογική μηχανή με νομοτέλεια και όχι αυτεξουσιότητα, αφ’ ετέρου δε τον ανάγουν νοσηρώς σε υποκατάστατο του Θεού. Και αυτό αποτελεί τον μεγαλύτερο κίνδυνο της σύγχρονης βιοϊατρικής.

Είναι προφανές ότι η όλη προβληματική παρουσιάζει ένα πλήθος διλημμάτων ενώπιον των οποίων κι εμείς ως Εκκλησία πρέπει να σταθούμε μετά φόβου Θεού αλλά και πολλής αγάπης στον κάθε άνθρωπο. Το πρώτο θα μας βοηθήσει να βρούμε την ακρίβεια η τουλάχιστον να πλησιάσουμε σε αυτήν. Το δεύτερο να δούμε τον άνθρωπο και πως θα τον οικονομήσουμε για το καλό του. Το πρώτο είναι η βιοηθική, το δεύτερο η ποιμαντική. Γι’ αυτό και η εκκλησιαστική βιοηθική δεν μπορεί παρά να είναι οπωσδήποτε θεολογική.

 

ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Στην ομιλία αυτήν μου ζητήθηκε να παρουσιάσω συγκεκριμένα διλήμματα της καθημερινότητος, σχετιζόμενα με την αρχή της ζωής και τις αναπαραγωγικές τεχνικές. Προς τούτο, θα καταθέσω κατά περίπτωσιν ένα σκεπτικό αντιμετώπισης και διαχείρισής τους και στο βιοηθικό και στο ποιμαντικό επίπεδο, παρέχοντας όπου χρειάζεται και το απαραίτητο επιστημονικό και κλινικό υπόβαθρο, αφήνοντας ενδεχομένως θεολογικές πτυχές για τη συζήτηση, όπου θα μπορούσατε αρκετοί από σας να συμβάλετε, ιδίως ο Άγιος Ναυπάκτου που είναι και σύμβουλος της Επιτροπής, αλλά και αναλυτικά έχει επεξεργασθεί το θέμα[4].

Η ενασχόληση με το θέμα αυτό θεωρώ πως είναι εξαιρετικά αναγκαία λόγω των πολλών και επιμόνων προβλημάτων που καταλήγουν σε μας ως Εκκλησία ζητώντας την απάντησή τους, και πολύ επίκαιρη, δεδομένου ότι κατά τη συνάντηση των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών είχε προταθεί και η συμπερίληψη σχετικών αναφορών στη θεματολογία της μελλούσης να συνέλθει το έτος 2016 Αγίας και Μεγάλης Συνόδου. Μάλιστα τα θέματα των αναπαραγωγικών τεχνικών θεωρήθηκαν ως επείγοντος ενδιαφέροντος και από την υπό την εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου υπό την προεδρεία του Σεβ. Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ιωάννου Διορθόδοξο Επιτροπή Βιοηθικής, η οποία συνήλθε για πρώτη και δυστυχώς μόνη μέχρι τώρα φορά τον Μάϊο του 2012 στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, στο Κολυμπάρι Χανίων.

Αξίζει να σημειωθεί ότι λόγω ίσως του πολυπαραμετρικού χαρακτήρος των θεμάτων βιοηθικής, των ταχυτάτων εξελίξεων, της περιπλοκότητός τους και του καινοφανούς χαρακτήρος τους, ενώ όλοι συμφωνούν στην αναγκαιότητα εκκλησιαστικής μελέτης και θεολογικής εμβάθυνσης, σχεδόν καμμία άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία πλην της Ελλαδικής δεν έχει συστηματικά ασχοληθεί ως τώρα. Και θα ήταν δίκαιο νομίζω να αναφερθεί ότι και η σύλληψη της ιδέας και η αξιολόγηση της βαρύτητος του εγχειρήματος και η πρωτοπορία στη μελέτη των βιοηθικών θεμάτων και τελικά η πρωτοβουλία συστάσεως Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας, αλλά και το αδιάπτωτο ενδιαφέρον για την εξαγωγή κάποιων πρακτικών συμπερασμάτων ανήκουν κατ’ αποκλειστικότητα στον μακαριστό Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χριστόδουλο.

Κατόπιν τούτων, αυτή τη στιγμή, ευθύνη μας ως Ιεραρχία είναι να συμβάλουμε στο μέτρο των δυνατοτήτων μας στην όλη αυτή διορθόδοξη προσπάθεια να ακουσθεί συνοδικώς δόκιμος εκκλησιαστικός λόγος, στη βάση των αιωνίων αρχών της Ορθόδοξης θεολογίας και ανθρωπολογίας, με τη συναίσθηση ότι τα θέματα είναι πολύ λεπτά και οι δυνατότητές μας συνήθως περιορισμένες.

 

Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΕΜΒΡΥΟΥ

Βασικό θέμα για την προσέγγιση των βιοηθικών θεμάτων στο επίπεδο της αρχής της ζωής είναι η κατανόηση της φύσεως του εμβρύου και στην προεμφυτευτική φάση και μετά την εμφύτευση, στα διάφορα στάδια της ανάπτυξής του.

Για τα invitroέμβρυα, κάποιοι υποστηρίζουν πως στην ουσία είναι προέμβρυα, δηλαδή ένα άθροισμα κυττάρων με ασαφή προοπτική, δίχως ταυτότητα. Άλλοι τόλμησαν να τα αποκαλέσουν απαξιωτικά «γεννητικό υλικό» που θα μπορούσαμε να το χειρισθούμε ως απλή βιολογική ύλη. Για τα μετεμφυτευτικά έμβρυα υπάρχουν διάφορες απόψεις. Κάποιοι τα θεωρούν ως απλό ιστό, προέκταση του μητρικού σώματος η ως έναν τύπο προ-ανθρώπου η κάτι ανάλογο. Τέτοιες απόψεις εύκολα δικαιολογούν την καταστροφή του εμβρύου προεμφυτευτικά η τη διακοπή της κυήσεως μετεμφυτευτικά.

Επίσης, ο όρος «θεραπεία» που συχνά χρησιμοποιείται ταυτίζεται με τον τερματισμό της ζωής των παθολογικών εμβρύων, προκειμένου να εξαλειφθεί μία πάθηση, όπως π.χ. η μεσογειακή αναιμία. Με άλλα λόγια σημαίνει εξάλειψη της ασθένειας με στέρηση του δικαιώματος της ζωής στα έμβρυα, όχι απαλλαγή των ασθενών από τη νόσο. Αυτό είναι ένας καινοφανής ορισμός της θεραπείας που καίρια τραυματίζει την βασική έννοια του όρου. Με τον τρόπο αυτόν, ενώ στην Κύπρο εγεννώντο περίπου 60-70 άτομα τον χρόνο με μεσογειακή αναιμία[5], με την επικράτηση του προεμφυτευτικού και του προγεννητικού ελέγχου, ο αριθμός αυτός έχει περιορισθεί στο 1-3 ετησίως[6]. Αυτό όμως, ενώ εμφανίζεται ως επιτυχία, αφού απαλλάσσει την κοινωνία από μία επώδυνη και βασανιστική ασθένεια, την ίδια στιγμή συνεπάγεται και την θανάτωση εμβρύων σε κάποια φάση της εξέλιξής τους. Έτσι, αυτό που παρουσιάζεται ως φιλάνθρωπο αποτέλεσμα, ταυτόχρονα υποκρύπτει μια βάναυση και ασεβή στάση απέναντι στο ιερό δώρο της ανθρώπινης ζωής.

Μια τέτοια λογική οδήγησε την Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής να διατυπώσει ως επίσημη Γνώμη ότι «η αποδοχή της γέννησης παιδιών με σοβαρές βλάβες στην υγεία τους… κατά κανόνα ελέγχεται ηθικά», μάλιστα δε «αν αυτή βασίζεται σε συγκεκριμένες μεταφυσικές αντιλήψεις (και όχι σε απλό εγωισμό) του μελλοντικού γονέα, δεν μπορεί να παραβλεφθεί ότι παραγνωρίζει ανεπίτρεπτα την ποιότητα της μελλοντικής ζωής ενός νέου ανθρώπου». Αυτό σημαίνει ότι κατά την Επιτροπή Βιοηθικής σε τέτοιες περιπτώσεις η άμβλωση είναι ηθικά επιβεβλημένη και η άρνησή της ηθικά προβληματική.

Στην παρούσα ομιλία, αποφεύγοντας κάθε σχετική επιχειρηματολογία, θα περιορισθούμε μόνο να πούμε ότι ως Εκκλησία επιμένουμε στην «εξ άκρας συλλήψεως» αρχή του ανθρώπου, βασιζόμενοι και στα βιολογικά δεδομένα και σε σαφείς μαρτυρίες της Αγίας Γραφής και των Πατέρων. Θεολογικό επιχείρημα υπέρ αυτής αποτελεί η ψυχοσωματικότητά του. Από την στιγμή που αρχίζει να οικοδομείται το σώμα, συνυπάρχει η ψυχή. Υπό την έννοια αυτήν, το έμβρυο είναι άνθρωπος όχι εν δυνάμει αλλά εν εξελίξει. Εν δυνάμει άνθρωπος σημαίνει όχι άνθρωπος. Το ζεύγος ενός ωαρίου με ένα σπερματοζωάριο προ της γονιμοποίησης είναι δυνάμει άνθρωπος. Μετά τη γονιμοποίηση είναι εν εξελίξει άνθρωπος[7]. Το έμβρυο είναι τέλειος άνθρωπος κατά τη φύση[8], αν και ατελής και διαρκώς τελειούμενος κατά τη φαινοτυπική έκφραση και την οργάνωση[9].

Εν συνόψει, τα έμβρυα τα σεβόμαστε από τη στιγμή της πρώτης υποψίας ότι κατέχουν την ανθρώπινη φύση, όχι μόνο γιατί είναι κάτι μεγάλο που επακριβώς γνωρίζουμε, αλλά κυρίως γιατί κρύβουν ένα μυστήριο που πάντα θα αγνοούμε. Ο σεβασμός σε αυτό που αγνοούμε φωτίζει περισσότερο από το θράσος που γεννιέται από αυτό που μισογνωρίζουμε. Από αυτή τη θέση ξεκινάει η βιοηθική προσέγγισή μας.

 

Θεολογική Αποτίμηση και Ποιμαντική Προσέγγιση στις Προκλήσεις της Βιοηθικής

 

Ὁ περασμένος αἰώνας χαρακτηρίσθηκε ὡς ὁ αἰώνας τῶν με γά λων ἐπαναστάσεων στό πεδίο τῶν θετικῶν λεγομένων ἐπιστημῶν, μιά καί αὐτές εἶχαν νά παρουσιάσουν πρωτόγνωρα ἐπιτεύγματα. Τά ἐπι τεύγματα αὐτά ἀντιμετωπίσθηκαν ἀπό τή μιά μέ ἐλπίδα καί ἐνθουσιασμό, ὅμως δέν ἄργησαν νά δημιουργοῦν καί δικαιολογημένες ἐπι φυλάξεις. Κι αὐτό, γιατί μετά τήν εὐφορία τῶν ὑποσχέσεων, πού προανήγγειλαν τόν ἐρχομό τους, ἦρθε ὁ φόβος καί ἡ ἀπειλή τῶν ἀπο τε λεσμάτων τους. Ἔτσι παρατηρήθηκε τό ἀντιφατικό φαινόμενο νά δημιουργοῦνται νέες ἐπιστῆμες, πού ἦρθαν νά λύσουν τά προβλήματα καί νά ξεπεράσουν τά ἀδιέξοδα, στά ὁποῖα ὁδήγησε ἡ λαθεμένη ἀντιμε τώπιση τῶν ἐπιτευγμάτων ἄλλων ἐπιστημῶν. Ἡ οἰκολογία, γιά πα ρά δειγμα, ἀποτελεῖ χαρακτηριστική περίπτωση ἐπιστήμης, πού ἦρθε νά διορθώσει τά λάθη καί νά ξεπεράσει τήν κρίση, τήν ὁποία δημιούρ γη σε ὁ καταναλωτισμός, ἀλλά κυρίως ἡ ἀλόγιστη

 

χρήση ἐπι τευ γμά των τῆς φυσικῆς. Κατά παρόμοιο τρόπο καί ἡ βιοηθική ἀποτελεῖ παράδειγμα ἐπι στή μης, πού ἔρχεται νάἀντιμετωπίσει ἀδιέξοδα, τά ὁποῖα δημιούργησαν ἄλλες ἐπιστῆμες, καί συγκεκριμένα ἡ βιοτεχνολογία καί ἡ βιο γε νε τική. Ἦταν αὐτές πού ὑπόσχονταν ἀλλά καί συνεχίζουν νά ὑπόσχονται λύσεις γιά ὅλα σχεδόν τά προβλήματα τῆς ἐποχῆς μας, ἀπό τά προ βλήματα τῆς ἰατρικῆς ἀλλά καί τῆς κτηνοτροφίας, τῆς γεωργίας, τοῦ περιβάλλοντος καί τῆς οἰκονομίας. Ὡστόσο, τό ἀποτέλεσμα τῆς πορείας καί τῶν ἐφαρμογῶν τους ἔφερε πολλές διαψεύσεις καί ἄπειρα ἀδιέ ξοδα. Ἔτσι, ἡ βιοηθική παρουσιάσθηκε ὡς ἡ ἐπιστήμη πού κατέχει μιά κοινή γλώσσα, μέ τήν ὁποία μποροῦν νά ἐπικοινωνοῦν ἄνθρωποι δια φορετικῶν πολιτισμικῶν καταβολῶν, καί πού διαθέτει αἰσθητήρια, γιά νά ἀφουγκράζεται μηνύματα καί νά

ἐκφράζει τόν προβληματισμό τῶν σύγχρονων κοινωνιῶν. Μέ αὐτά προσπαθεῖ νά ἀντιμετωπίσει τούς κινδύνους καί νά διώξει ἀπειλές, πού κάνουν ἐφιαλτική τήν πα ρουσία τους. Ἐκ προοιμίου χρειάζεται ξεκάθαρα νά διευκρινισθεῖ ὅτι οἱ ἐφαρ μο γές τῆς βιοτεχνολογίας στήν ἰατρική μποροῦν νά λειτουργήσουν εὐεργετικά γιά τόν ἄνθρωπο, ἀφοῦ συνδέονται μέ κληρονομικά καί μέ ἄλλα κοινά καί πολύ διαδεδομένα νοσήματα, ὅπως εἶναι τά καρδιαγγειακά, τά νευροεκφυλιστικά ἀλλά καί ὁ καρκίνος. Ἐπίσης, οἱ ἐφαρμογές αὐτές ἐνττπίζονται στήν πρόληψη ἀρκετῶν ἀσθενειῶν, ἀλλά καί στήν κατανόηση τῶν μηχανισμῶν πού διέπουν κάποιες ἄλλες, γεγονός πού παρέχει βάσιμες προβλέψεις καί ἐλπίδες ὅτι μπορεῖ νά ὁδηγηθοῦμε σέ νέους θεραπευτικούς στόχους καί πιό ἀποτελε σμα τι κές θεραπεῖες καί φάρμακα. Μάλιστα, ἰατρικά πορίσματα βεβαιώνουν ὅτι ἡ εὐπάθεια ἑνός ἀνθρώπου σέ αὐτά τά νοσήματα ἐξαρτᾶται κυρίως ἀπό γενετικούς πα ράγοντες, ὁ συνδυασμός τῶν ὁποίων μέ ἄλλες ἐξω γε νεῖς ἐπιδράσεις (ὅπως εἶναι π.χ. ἡ διατροφή, τό περιβάλλον ἐργασίας, οἱ διά φορες ψυ χο λο γικές καταστάσεις ἤ ἄλλες συνήθειες τῆς ζωῆς) μπο ρεῖ νά παίξει καθοριστικό ρόλο γιά τήν ἐκδήλωση, ἐξέλιξη

καί τήν τελική ἔκβαση τῆς νόσου. Ἄλλωστε κάποιοι γενετικοί παράγοντες προ καλοῦν συνήθεις γιά τήν ἐποχή μας ἀρρώστιες, ὅπως γονίδια πού ἔχουν σχέση μέ τόν καρκίνο τοῦ μαστοῦ ἤ ἄλλα πού συνδέονται μέ τή νόσο τοῦ Alzheimer, ἐνῶ ἀκόμη καί λοιμώδη νοσήματα, ὅπως εἶναι τό AIDS, ἔχουν σέ ὁρισμένους ἀνθρώπους διαφορετική ἐξέλιξη, πού ἐξαρτᾶται ἀπό τή γενετική τους ἰδιοσυστασία. Βέβαια, ἐνῶ αὐτές οἱ ὄντως ἐπαναστατικές κατακτήσεις μέ τίς δια νοιγόμενες προοπτικές προκάλεσαν δικαιολογημένο ἐνθουσιασμό, ἀφοῦ φιλοδοξοῦσαν νά βελτιώσουν τήν ποιότητα καί νά παρατείνουν τό χρόνο τῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων, ἔθεσαν ἕνα πλῆθος ἀπό προβλήματα ἠθικῆς, πού ἦταν ἄγνωστα σέ προηγούμενες ἐποχές. Τά προβλήματα, γιά παράδειγμα, πού ἐμφανίζονται παράλληλα μέ τήν ἐπανάσταση τῆς θεραπευτικῆς, παρουσιάσθηκαν βίαια στό προσκήνιο μέ τήν ἀποκάλυψη γεγονότων πού ἔχουν σχέση μέ τή ναζιστική θηριωδία. Τά σκανδαλώδη πειράματα τῶν χιτλερικῶν γιατρῶν, πού χρησιμοποιοῦσαν

ὡς πειραματόζωα φυλακισμένους σέ στρατόπεδα συγκεντρώ εων, ἐνῶ δέν ἄφησαν κανένα

ἔγκυρο ἐπιστημονικό ἐπίτευγμα, ἅπλωσαν στόνκόσμο τή φρίκη καί τόν ἀποτροπιασμό. Ἦταν

πειράματα βαρβαρότητας καί ντροπῆς. Ἡ ἀποκάλυψη καί ἀναψηλάφησή τους κατά τή

διάρκεια τῆς δίκης τῆς Νυρεμβέργης ἔφερε στήν ἐπιφάνεια σπάνιας φρικαλεότητας πλη-

ροφορίες. Ἡ βιοηθική παρουσιάσθηκε γιά νά ἀντιμετωπίσει τήν ἐπανάσταση πού ἔφερε ἡ βιολογία καί ἡ σύγχρονη ἰατρική τεχνολογία. Ἡ ραγδαία ἀνάπτυξη αὐτῶν τῶν ἐπιστημῶν μέ ἀποκορύφωμα στά ἐπι τεύ γματά τους τήν κλωνοποίηση καί στούς στόχους τους τήν ἀποκρυπτογράφηση καί χαρτογράφηση τοῦ ἀνθρώπινου γονιδιώματος, συνιστᾶ ἐπανάσταση μέ ἐντυπωσιακές ἐξελίξεις καί πρωτόγνωρες ἐφαρμογές στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος. Γιατί σί γου ρα ἡ βιοηθική εἶναι κάτι πολύ περισσότερο ἀπό ἠθική τῆς ἰατρικῆς,

ἀφοῦ δέν περιορίζεται μόνο στό πλαίσιο τῶν σχέσεων τῶν γιατρῶν ἤ τοῦ νοσηλευτικοῦ προσωπικοῦ μέ τούς ἀσθενεῖς οὔτε ἀναφέρεται μόνο στίς ἠθικές ὑποχρεώσεις πού ἀπορρέουν ἀπό τό ἐπάγγελμά τους. Ἡ βιοηθική ἔχει σχέση μέ ἕνα πολύ εὐρύτερο φάσμα ἐπιστημῶν, πού ἔχουν σχέση μέ τόν ἄνθρωπο καί φιλοδοξοῦν ἡ κάθε μιά ἀπό τό πεδίο τῆς ἔρευνας καί τῆς δικῆς της προοπτικῆς νά βελτιώσουν τήν ποιότη τα τῆς ζωῆς του. Ἡ ἐτυμολογία τοῦ ὅρου βιοηθική παραπέμπει στή σχέση τῆς ἠθι κῆς μέ τή βιολογία καί συγκεκριμένα μέ τό βίο τοῦ ἀνθρώπου ὡς βιολογικῆς διαδικασίας. Αὐτή ἡ σχέση ἔχει ὡς ἀντικείμενο ἔρευνας καί ἀναφέρεται πρωτίστως σέ βιολογικές καί βιοϊατρικές μεθόδους καί πρακτικές, πού ἀρχίζουν ἀπό τή σύλληψη καί τελειώνουν μέ τό θά να τό του. Ὅμως, ἡ βιοηθική μέ τήν κυριολεξία τοῦ ὅρου περιλαμβάνει καί ὅλα τά ἔμβια ὄντα, ὅπως ἐπίσης καί θέματα οἰκολογίας καί προστασίας τοῦ περιβάλλοντος. Στή βιοηθική ἐμπίπτουν τά γενετικά τροποποιημένα -ἤ μεταλλαγμένα- φυτά καί τρόφιμα, οἱ καλλιέργειες μέ ἐντομοκτόνα καί ζιζανιοκτόνα φάρμακα ἀλλά καί οἱ γενετικές τροποποιήσεις πού διενεργοῦνται στήν κτηνοτροφία, προκειμένου νά αὐξηθεῖ ἡ ποσότητα τῶν ἀντίστοιχων προϊόντων καί νά ἐλαττωθεῖ τό κόστος τῆς ἐκτροφῆς. Ὡς κυριότερος ἐφιάλτης στήν περίπτωση αὐτή στέκονται οἱ φιλοπερίεργοι πειραματισμοί τῶν διασταυρώσεων τῶν γενῶν, ὄχι μόνο γιά τή νόθευση πού ὑπόσχονται ἀλλά καί γιά τόν κίνδυνο τῆς ἐπεκτάσεως τῶν ἐφαρμογῶν τους στόν ἄνθρωπο, ἐξαιτίας τῆς βιο λο γικῆς ἐγγύτητας πού παρουσιάζουν μέ αὐτόν4. Ὡστόσο, δέν εἶναι ἀμελητέα καί τά ἠθικά προβλήματα πού δημιουργεῖ ἡ ἐπιθυμία ἄκριτης με γιστοποίησης τοῦ

κέρδους, ὅπως ἐπίσης καί οἱ τρομακτικές ἐπιπτώσεις στήν ὑγεία τῶν καταναλωτῶν, πού

συνοδεύουν τίς ἐνέργειες αὐτές. Βέβαια, σήμερα ὁ ὅρος βιοηθική χρησιμοποιεῖται κυρίως κατά συνεκ δοχήν, ἀφοῦ μέ τήν τρέχουσα ἔννοιά της ταυτίζεται μέ τή βιοϊατρική ἠθική καί ἀντιμετωπίζει τίς προκλήσεις τῆς βιοτεχνολογίας καί τῆς γενετικῆς μηχανικῆς, πού ἀναφέρονται κυρίως στόν

ἄνθρωπο. Κάτω ἀπό αὐτήν τήν ἔννοια ἡ βιοηθική ἐξετάζει δύο δέσμες θεμάτων πού συνδέονται: 1) Μέ τήν ἀρχή τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς καί ἔχουν σχέ ση μέ τίς διάφορες μορφές καί παραλλαγές τῆς λεγόμενης ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς, δηλαδή τήν τεχνητή καί ἐξωσωματική γονιμοποίηση, τήν ὁμόλογη καί ἑτερόλογη γονιμοποίηση, τήν παρένθετη, δανεική ἤ ὑποκατάσταση μητρότητα, καθώς ἐπίσης καί τόν προ γεν νητικό καί προεμφυτευτικό ἔλεγχο, τήν ἐμβρυϊκή ἔρευνα, τίς ἐκτρώσεις καί τή διακοπή κυήσεως, τή διάθεση, κατάψυξη καί καταστροφή τῶν ἤδη γονιμοποιημένων ὠαρίων, τήν παρέμβαση στό ἀνθρώπινο γονιδίωμα καί φυσικά τήν κλωνοποίηση καί 

2) Μέ τήν πορεία, τή διατήρηση, τή βελτίωση ἀλλά καί τό τέλος τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Στή δέσμη αὐτή ἐντάσσονται ἡ αἱμο κάθαρση, οἱ μεταμοσχεύσεις, ἡ γονιδιακή θεραπεία, ὁ τρόπος λή ψεως καί διαθέσεως ἱστῶν καί ὀργάνων κατά τίς μεταμοσχεύσεις, ὁ ἐγκεφαλικός θάνατος, ἀλλά καί ὅλες οἱ μορφές εὐθανασίας. 

 

 

Βιοηθική καί κοινωνική προσέγγιση των όριων της ιατρικής

 

1. Εισαγωγικά

 

Τα τελευταία χρόνια γνώρισαν μεγάλη πρόοδο οι επιστήμες υγείας, λύθηκαν χρόνια ιατρικά προβλήματα, ανακαλύφθηκαν νέα φάρμακα, εφαρμόσθηκαν νέες θεραπευτικές μέθοδοι, αναπτύχθηκε η ιατρική τεχνολογία, δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στην εξειδίκευση και έγινε πιο αποτελεσματικό το έργο των ιατρών. Η έρευνα βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη, ενώ «η επιστήμη διακατέχεται από αβέβαιη πίστη, ποτέ από απατηλή βεβαιότητα».*1 Παράλληλα ανεφύησαν πρωτόγνωρα ηθικά διλήμματα, τα οποία είναι δύσκολο να ξεπεραστούν μόνο από τους ιατρούς. Για την αντιμετώπισή τους ζητήθηκε η συνδρομή πολιτικών, φιλοσόφων, νομικών, θεολόγων, θρησκευτικών λειτουργών, κοινωνιολόγων, γενετιστών, βιολόγων κ.ά. Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο συγκρότησης των επιτροπών βιοηθικής σε παγκόσμια κλίμακα.

 

Το άρθρο μας αυτό θα εστιάσει την προβληματική της στα παρακάτω ερωτήματα: Πώς βλέπει τον άνθρωπο και πώς ορίζει την υγεία του η ιατρική και πώς η θεολογία; Ενδείκνυται, κι αν ενδείκνυται, μπορούν να τεθούν όρια στην έρευνα και την άσκηση της ιατρικής; Πώς διαμορφώνεται και ποιο ρόλο παίζει η προσωπικότητα του ιατρού στην εν λόγω οριοθέτηση; Μήπως επειδή η κοινωνία έχει απεριόριστες προσδοκίες από την ιατρική και απόλυτη εμπιστοσύνη στην επιστήμη, ασκεί κάποια ιδιότυπη πίεση στους ιατρούς για θεραπεία με οποιοδήποτε ηθικό ή άλλο κόστος; ΄Εχουν όλοι οι ασθενείς δυνατότητα πρόσβασης στις νέες ιατρικές μεθόδους για την αποκατάσταση της υγείας τους; Ποιες προτάσεις θα μπορούσαν να διατυπωθούν, προκειμένου να διαμορφωθούν κριτήρια δεοντολογίας στο χώρο της ιατρικής;

 

 

2. Υγεία και ασθένεια

 

Αρχίζοντας από το πρώτο ερώτημα να σημειωθεί ότι η υγεία είναι πολύτιμο αγαθό. Γι’ αυτό και η Εκκλησία δέεται «υπέρ ελέους, ζωής, ειρήνης, υγείας και σωτηρίας»*2όλων των ανθρώπων. Όμως, η υγεία δεν μπορεί να απολυτοποιηθεί και να γίνει αυτοσκοπός. Εξάλλου, πολλοί άνθρωποι στην παγκόσμια ιστορία έπασχαν από κάποια σωματική ή ψυχική ασθένεια, αλλά αυτό δεν τους εμπόδισε να διακριθούν και να πρωτεύσουν σε διάφορους τομείς. Για τη θεολογία της Εκκλησίας η υγεία τοποθετείται σε ευρύτερο πλαίσιο. Παράλληλα προς τη σωματική υγεία έχει μεγάλη αξία η ψυχική και η πνευματική υγεία. Τα ανθρώπινα πάθη λ.χ. χαρακτηρίζονται ως ασθένειες της ψυχής, οι οποίες έχουν πνευματική προέλευση και σωματικές επιπτώσεις. Ο όσιος Ισαάκ Σύρος γράφει: «Τα πάθη αρρωστία εστί της ψυχής, επισυμβάντα και υπεισελθόντα τη φύσει, και εξαγαγόντα της ιδίας υγείας».*3Σύμφωνα με τη θεολογία των Πατέρων, τα πάθη*4 χαρακτηρίζονται ως «παρά φύσιν» κατάσταση, ενώ οι αρετές ως «κατά φύσιν». Όταν δεν επισημαίνεται αυτή η διάσταση και τα πάθη θεωρούνται ως φυσιολογικές λειτουργίες, δημιουργείται σύγχυση για την ψυχοσωματική θεώρηση του ανθρώπου. Ας αναφερθεί ως παράδειγμα το πάθος της φιλαυτίας, που σχετίζεται άμεσα με αυτό που στη σύγχρονη γλώσσα αποκαλείται ναρκισσισμός. Φιλαυτία είναι «η προς το σώμα εμπαθής και άλογος φιλία»*5. Αυτή γεννά την οργή, τη μνησικακία, τη θρασύτητα*6, τη φιλαργυρία, τη γαστριμαργία και την κενοδοξία. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην έλλογη φροντίδα του σώματος και στην ειδωλοποίησή του, που γίνεται με διάφορους τρόπους και εμπεδώνει τη φιλαυτία. Επίσης, είναι άλλο πράγμα η λήψη υγιεινής και εύπεπτης τροφής και άλλο η γαστριμαργία, η πολυφαγία, η κραιπάλη και η μέθη, που οδηγούν και σε σωματικές ασθένειες.

 

Ο σύγχρονος πολιτισμός, αλλά μέχρις ενός σημείου και η σύγχρονη επιστήμη, βλέπουν τον άνθρωπο μονοδιάστατα. Με τη θεώρηση αυτή απολυτοποιείται η σωματική υγεία. Αγνοείται ή δε λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η πνευματική του υπόσταση. Το ανθρώπινο σώμα χάνει την ιερότητά του και αντιμετωπίζεται μηχανιστικά. ΄Εχει επισημανθεί ότι: «Η ανθρωπολογία, στην οποία θεμελιώνεται η σύγχρονη ιατρική, είναι ουσιαστικά ξένη προς τη χριστιανική»*7. Η διαπίστωση αυτή ίσως φαίνεται υπερβολική, αλλά, αν σκεφθεί κάποιος την αποσπασματικότητα της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης και την αδυναμία να δοθούν ικανοποιητικές απαντήσεις καθολικού χαρακτήρα για τη ζωή και το θάνατο, τον πόνο και την ασθένεια, κατανοεί την ανάγκη προσφυγής και σε άλλου είδους θεώρηση.

 

3. Ιατρική, βιοηθική και κοινωνιολογία

 

Η ιατρική ως επιστήμη είναι φυσικό να προτάσσει την αντικειμενική γνώση, η οποία έχει απόλυτο χαρακτήρα. Και ενώ στις άλλες λεγόμενες «θετικές επιστήμες» η πρόταξη της αντικειμενικής γνώσης δεν φαίνεται να έρχεται σε άμεση αντίθεση με το πρόσωπο, στην ιατρική, που καλείται να αντιμετωπίσει προσωπικά τους ανθρώπους, η πρόταξή της έχει άμεση επίπτωση στη σωστή θεώρηση του προσώπου. Αυτό άλλωστε γίνεται κάποτε αισθητό στην ιατρική κοινότητα, και έτσι ομιλεί για προσωπική αντιμετώπιση των ασθενών. Λέγεται συχνά ότι: «Δεν υπάρχουν ασθένειες αλλά συγκεκριμένοι ασθενείς». Η αντίληψη αυτή βρίσκεται πιο κοντά στη θεολογία της Εκκλησίας, η οποία αντιμετωπίζει, εάν χρειασθεί, προσωποκεντρικά και εξατομικευμένα τα ποιμαντικά προβλήματα των ανθρώπων.

 

Το ζήτημα γίνεται πιο σύνθετο με την ανάπτυξη της βιοτεχνολογίας*8. Με αυτή τα ιατρικά διλήμματα αυξάνονται και γίνονται συχνά ανυπέρβλητα. ΄Ετσι γεννήθηκε και η βιοηθική, προκειμένου να συμβάλει στην άρση των αδιεξόδων που δημιουργήθηκαν με τις νέες συνθήκες άσκησης της ιατρικής.

 

Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι και το γνωστικό αντικείμενο της βιοηθικής είναι τεράστιο και αφορά τρία επίπεδα*9, το προσωπικό, της φύσης και το κοινωνικό. Καταρχάς ασχολείται με τα προβλήματα του ανθρώπου σε προσωπικό επίπεδο: ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, προγεννητικός έλεγχος, προεμφυτευτική γενετική διάγνωση, γονιδιακή θεραπεία, βελτιωτικές παρεμβάσεις, θεραπευτικές αναβαθμίσεις, πειραματισμοί σε ανθρώπινα έμβρυα και εμβρυϊκά κύτταρα, μεταμοσχεύσεις, καθορισμός της αρχής και του τέλους της ζωής, ευθανασία, αυτοκτονία, γενετική συμβουλευτική, καταπραϋντική ιατρική είναι τα κυριότερα από αυτά.

 

Παρακάμπτοντας το επίπεδο της φύσης, το οποίο είναι τεράστιο, να αναφερθεί εν συντομία ότι τα ζητήματα που προκύπτουν σε κοινωνικό επίπεδο είναι εξίσου μεγάλα, διότι έχουν πολιτική, νομική και οικονομική διάσταση. Ορισμένα από αυτά είναι: η πολιτική της υγείας που συνδέεται άμεσα με την κοινωνική δικαιοσύνη στο χώρο της υγείας, η χρήση της πληροφορικής και ο σχηματισμός βάσεως προσωπικών δεδομένων, το πατεντάρισμα της ανθρώπινης ζωής, η ενημέρωση της κοινής γνώμης για τους κινδύνους της χρήσης των νέων τεχνολογιών ειδικά στις αναπαραγωγικές διαδικασίες, η βιοτεχνολογική ανισότητα μεταξύ ανεπτυγμένων και υπανάπτυκτων χωρών ή ακόμη και η έλλειψη στοιχειωδών φαρμάκων και εμβολίων στις τρίτες χώρες*10 κ.ά.

 

Ακόμη δεν πρέπει να λησμονείται ότι και η ίδια η βιοηθική και οι κοινωνικές επιστημες, -ιδίως μάλιστα η κοινωνιολογία ως γεωμέτρηση της κοινωνικής πραγματικότητας- δεν είναι σε θέση να προσφέρουν τις καλύτερες υπηρεσίες τους για τον προσδιορισμό των ορίων της ιατρικής. Μπορούν ασφαλώς να βοηθήσουν από τη δική τους σκοπιά. Δεν μπορούν όμως να υπαγορεύσουν στην ιατρική τα όριά της, τα οποία τελικά οφείλει να μελετήσει η ίδια με βάση α) τις αρχές του Ιπποκράτη, β) την αριστοτελική μεσότητα, γ) την αρχή του προσώπου, δ) τη χριστιανική ανθρωπολογία και ε) την πατερική παράδοση.

 

4. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο

 

Στα ιπποκρατικά κείμενα αναφέρεται ότι, δεν είναι δυνατόν κάποιος να γνωρίζει την ιατρική, εάν δε γνωρίζει «τι εστιν άνθρωπος», ποιες οι αιτίες της δημιουργίας του, ποια η σχέση με αυτά που τρώει και πίνει, αλλά και ποιες οι συνήθειές του και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.*11 Παράλληλα αποδίδεται μεγάλη σπουδαιότητα στην προσωπικότητα του ιατρού. «Ιητρός γαρ φιλόσοφος ισόθεος», ο οποίος διακρίνεται για «αφιλαργυρίην, εντροπήν, ερυθρίασιν, καταστολήν, δόξαν, κρίσιν, ησυχίην, απάντησιν, καθαριότητα,…αδεισιδαιμονίην, υπεροχήν θείην».*12 Φαίνεται ότι ο ιατρός έχει ανάγκη μια ευρύτερης ανθρωπιστικής παιδείας και πνευματικής καλλιέργειας, για να επιτελεί με νοητική διαύγεια το έργο του.

 

Στη διαμόρφωση κριτηρίων για τον προσδιορισμό των ορίων της ιατρικής μπορεί να διευκολύνει και η έννοια της αριστοτελικής μεσότητας. Ο Αριστοτέλης, πέρα από τις τέσσερις γενικές αρετές της δικαιοσύνης, της φρόνησης, της ανδρείας και της σοφίας κάνει λόγο για την αρχή της μεσότητας όχι με τη μαθηματική έννοια του όρου, (δηλ. το μισό του 100 είναι το 50), αλλά της πρακτικής φιλοσοφίας, δηλαδή της τελειότητας. Μεσότητα είναι η ισορροπία – συμμετρία, που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ακρότητες*13. Λ.χ. η αλαζονεία και η μικροπρέπεια είναι κακίες, ενώ η μετριοφροσύνη είναι μεσότητα – αρετή. Ανάμεσα στο θράσος και τη δειλία βρίσκεται η αρετή του θάρρους-ανδρείας. Ανάμεσα στην παρόρμηση και την αδράνεια βρίσκεται η σύνεση. Μεταξύ έκστασης και απάθειας η νηφαλιότητα. Η μεσότητα είναι υπέρβαση της έλλειψης και της υπερβολής, όχι κάτι μέτριο! Ως προς την ποιότητά της δηλαδή είναι κατά κάποιο τρόπο ακρότητα. ΄Εχει ιδιαίτερη σημασία για το θέμα μας ο ορισμός της αρετής ως μεσότητας, αφού ο Αριστοτέλης έφθασε σε αυτόν λαμβάνοντας υπόψη και την ιατρική σκέψη*14. Το «ορθώς πράττειν» συνδέεται με το πρόσωπο, το χρόνο, την έκταση, το σκοπό και τον τρόπο.

 

Η έννοια αυτή υιοθετείται από της Πατέρες της Εκκλησίας ως τελειότητα και ισορροπία και όχι ως μετριότητα. Γράφει ο άγιος Γρηγόριος Θεολόγος: «Μεσάτη δε κακών αρετή κατάκειται, ως ρόδον εν στυγερήσι και οξείησιν ακάνθαις»*15. Συναφής όρος στη θεολογία της Εκκλησίας και θεμελιώδης ποιμαντική αρχή είναι η διάκριση.

 

5. Στοιχεία χριστιανικής ανθρωπολογίας

 

Στη αναζήτηση των ορίων της ιατρικής συμβάλλει και η γνώση της ορθόδοξης χριστιανικής ανθρωπολογίας. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Θεού, διαθέτοντας λογικό και αυτεξούσιο. Προέρχεται από τη δημιουργική αγάπη του Θεού και εκεί βρίσκεται και ο τελικός του προορισμός. Κάθε κίνηση διακοπής της κοινωνίας με την πηγή της ζωής, οδηγεί στην οδό του θανάτου. Ο Δημιουργός «εκ γης μεν το σώμα διαπλάσας, ψυχήν δε λογικήν και νοεράν δια του οικείου εμφυσήματος δους αυτώ, όπερ δη θείαν εικόνα φαμέν» γράφει ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Και συνεχίζει «το μεν γαρ “κατ’ εικόνα” το νοερόν δηλοί και αυτεξούσιον, το δε “καθ’ ομοίωσιν” την της αρετής κατά το δυνατόν ομοίωσιν»*16. Και υπάρχει θεία αρμονία και συμφυΐα μεταξύ ψυχής και σώματος. Όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, «ο άνθρωπος δεν είναι μια μηχανή που λειτουργεί ή σβήνει, αλλά ένας πνευματικός οργανισμός με χυμούς αισθημάτων και αίμα αρχών, ιδεών και αξιών. Η ζωή του δεν είναι χημική εξίσωση με σύμβολα και παραμέτρους, αλλά μυστήριο με χάρη και απροσδιοριστία»*17. Στην Εκκλησία ο Χριστιανός γεύεται την μεταμόρφωση και τον αγιασμό δια των μυστηρίων ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα. Σώζεται ως μέλος του σώματος του Χριστού και σε κοινωνία με τους άλλους ανθρώπους. Ακόμη και ο θάνατός του δεν αποτελεί ανεπίστροφη απώλεια, αλλά συνέχιση και αναβάθμιση σε άλλο επίπεδο.

 

6. Η συμβολή του Μ. Βασιλείου

 

Ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος είχε ασθενικό σώμα και άλλοτε δεν μπορούσε να κινηθεί με ευκολία*18, ενώ άλλοτε αδυνατούσε να κοιμηθεί και βρισκόταν «στο μεθόριο ζωής και θανάτου»*19, ανέπτυξε τεράστιο ποιμαντικό και κοινωνικό έργο και μας κληροδότησε συγγραφικό έργο διαχρονικής εμβέλειας. Η ασθένεια δεν τον εμπόδισε και ίσως τον «διευκόλυνε» στο έργο του. Γνώριζε επίσης όχι μόνο τα φάρμακα που παρασκευάζονται από βότανα, αλλά και τα χημικά, «όσα από μετάλλων εξεύρηνται». Είναι ιδιαίτερα χρήσιμη η συμβολή του στην αναζήτηση των ορίων της ιατρικής, αφού ο ίδιος είχε σπουδάσει καταρχήν ιατρική, υπήρξε ασθενής και ενδιαφερόταν για το κατά Χριστόν ήθος των ανθρώπων.

 

Στον Μ. Βασίλειο τέθηκε το εξής ερώτημα: Είναι σύμφωνο με τη χριστιανική ευσέβεια να χρησιμοποιούνται τα φάρμακα της ιατρικής;*20 Απαντώντας αναφέρει ότι, ο Θεός μετά την πτώση δώρισε την ιατρική, όπως και τις άλλες τέχνες, για να εξυπηρετούν επικουρικά την ασθένεια της ανθρώπινης φύσεως. Και δεν είναι σωστό, επειδή μερικοί δεν χρησιμοποιούν καλώς την ιατρική να αποφεύγουμε την ωφέλεια που προέρχεται από αυτή. Επισημαίνει όμως και τον κίνδυνο της ακρότητας, η οποία μπορεί να γίνεται με δύο τρόπους. Είτε στηρίζοντας την ελπίδα της υγείας μόνο στους ιατρούς, αποκαλώντας τους σωτήρες, είτε αποφεύγοντας κάθε ιατρική φροντίδα.*21 Η θέση αυτή του Μ. Βασιλείου θυμίζει την αριστοτελική μεσότητα.

 

Ο Χριστιανός δέχεται ως ευλογία Θεού τα αγαθά που παρέχει η ιατρική επιστήμη και τα συνδέει με την ευγνωμοσύνη προς το Θεό και την επιμέλεια της ψυχής του. Συνδέοντας τη σωματική με την πνευματική υγεία ο Μ. Βασίλειος αναφέρει το παράδειγμα του Χριστού, ο οποίος άλλοτε θεράπευσε κάνοντας πηλό και προτρέποντας για πλύσιμο στην κολυμβήθρα του Σιλωάμ, άλλοτε δώριζε την υγεία αμέσως με μόνη τη θέλησή του, ενώ σε άλλες περιπτώσεις άφηνε τους ασθενείς να αγωνίζονται με τις ασθένειές τους, για να γίνονται «δοκιμότεροι» απέναντι στο πειρασμό.*22 Πρόκειται δηλαδή για κάποιο είδος παιδαγωγίας, η οποία αφορά και τον τρόπο θεραπείας. Είναι χαρακτηριστικό, ότι ο Μ. Βασίλειος επικαλείται τον ορθό λόγο για την αποδοχή των επίπονων ιατρικών μεθόδων, σημειώνοντας παράλληλα ότι δεν χρειάζονται όλες οι ασθένειες ιατρική βοήθεια. ΄Ετσι αποδίδει μεγάλη σημασία στην πνευματική ωφέλεια που μπορεί να προέλθει από την ασθένεια αλλά και τη χρήση της ιατρικής. Και καταλήγει: «…και ιατρόν εισάγοντες, ότε ο λόγος συγχωρεί, της προς τον Θεόν ελπίδος ουκ αφιστάμεθα». Σημειώνει επίσης ότι η ιατρική συμβάλλει στην εγκράτεια και πνευματική άσκηση των ασθενών, αφού «τρυφάς αποκόπτει, και πλησμονήν, και ποικιλίαν διαίτης, και περίεργον αρτυμάτων επίνοιαν, ως ασύμφορον αποπέμπεται». Σε κάθε περίπτωση «είτε ουν χρώμεθά ποτέ τοις της ιατρικής παραγγέλμασιν, είτε παραιτούμεθα, ο σκοπός της προς Θεόν ευαρεστήσεως σωζέσθω».*23

 

7. Σχεδίασμα κριτηρίων για τη διαμόρφωση των ορίων της ιατρικής

 

α. Για την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση υπάρχει αλληλεξάρτηση σωματικής, ψυχικής και πνευματικής υγείας. Κάθε πάθος και αμαρτία είτε ως αστοχία, είτε ως παράβαση του θείου θελήματος, είτε ως υπέρβαση της φυσικής τάξης διαβρώνει το εσώτατο είναι του ανθρώπου και έχει επιπτώσεις και στη σωματική υγεία.

 

β. Οι ιατροί γνωρίζουν καταρχήν τα ανυπέρβλητα όριά τους. Μπορούν να θεραπεύσουν ασθένειες, να απαλύνουν το σωματικό πόνο, να χειρουργήσουν και να χορηγήσουν αναλγητικά φάρμακα, να παρατείνουν τη ζωή. Όμως, αδυνατούν να νικήσουν το θάνατο. Ιδιαίτερα όσοι βρίσκονται στις Μ.Ε.Θ. ή παρακολουθούν ασθενείς τελικού σταδίου ομολογούν, πως συχνά δίδοντας μια μάχη για τη ζωή και χάνοντάς την, βιώνουν το αίσθημα της αποτυχίας. Αν αυτό συνδυασθεί με την οδύνη, συχνά το θυμό και την οργή των συγγενών, το βάρος που πέφτει στις πλάτες των ιατρών είναι δυσβάστακτο.

 

γ. Η ιατρική με βάση τα ιπποκρατικά κείμενα, την αριστοτελική μεσότητα, τις αρχές της σύγχρονης βιοηθικής και λαμβάνοντας υπόψη τη χριστιανική ανθρωπολογία καθώς και την πατερική παράδοση μπορεί να θέτει κάθε φορά από μόνη της τα όριά της. Σημαντικό ρόλο παίζει και η προσωπικότητα του ιατρού, η χριστιανική ή ακόμη και η ανθρώπινη συνείδησή του. ΄Ετσι δεν μπορεί να είναι «ορθολογιστής φιλελεύθερος»*24 και ουδέτερος σε σχέση με την πολιτιστική και πνευματική παράδοση του τόπου. Αφήνει χώρο και για την ιαματική χάρη του Θεού και δεν μπορεί να παραβλέπει τη χριστιανική πίστη των ασθενών.

 

δ. Η ιατρική έρευνα που συνδέεται και με άλλους κλάδους είναι δύσκολο να ελεγχθεί. Μάλλον είναι απεριόριστη. Ούτε οι αρχές της σύγχρονης βιοηθικής επαρκούν, ούτε οι κρατικοί νόμοι και οι διατάξεις, όσο αυστηροί κι αν είναι. Το πράγμα γίνεται πιο σύνθετο, όταν υπάρχει και οικονομική παράμετρος του θέματος. Παρόλα αυτά, με βάση όσα ειπώθηκαν και όσα υπαινικτικά εννοήθηκαν πιο πάνω, μπορεί ο ιατρός ως θεραπευτής αλλά και ερευνητής να διαμορφώσει κριτήρια, για να ασκεί το έργο του προς όφελος του ανθρώπου ως προσώπου.

 

ε. Στις μέρες μας τονίζεται από τους κορυφαίους επιστήμονες Χριστάκη και Φώουλερ η εκπληκτική δύναμη των «κοινωνικών δικτύων», των υγιών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και των επιπτώσεών τους στην υγεία. Γράφουν: «Η υγεία μας δεν εξαρτάται μόνο από τη δική μας βιολογία, ούτε μόνο από τις δικές μας επιλογές και πράξεις. Εξαρτάται επίσης, κυριολεκτικά, από τη βιολογία, τις επιλογές και τις πράξεις αυτών που βρίσκονται γύρω μας… Δεν επηρεαζόμαστε μόνο από την υγεία και τη συμπεριφορά των συντρόφων μας και των φίλων μας, αλλά και από την υγεία και τη συμπεριφορά εκατοντάδων ή και χιλιάδων ανθρώπων του ευρύτερου κοινωνικού μας δικτύου. Ο περισσότερος κόσμος γνωρίζει ελάχιστα σχετικά με το πώς προστατεύεται η δημόσια υγεία. Κι όσα γνωρίζουμε τα σκεφτόμαστε με όρους πολύ ατομοκεντρικούς»,*25 δηλαδή φίλαυτους. Οπότε, γίνεται αντιληπτό, πόση αξία έχει η διάχυση στην κοινωνία της ανιδιοτελούς αγάπης, της κοινωνικής ευθύνης και αλληλεγγύης, της αλληλοβοήθειας, του αλληλοσεβασμού, της αδελφοσύνης, της κατανόησης, της ανοχής, της συγκατάβασης και της πρόκρισης του συλλογικού έναντι του ατομικού συμφέροντος, αλλά και της θερμής πίστης στο Θεό που «κάνει θαύματα».

 

 

 

 

ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ, ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ

Την τραγικότητα και την οδύνη του ανθρώπου σε στιγμές θανάτου αλλά και την ανάγκη της παρηγοριάς εκφράζει παραστατικά μια βουδιστική ιστορία που διηγείται την απόγνωση μιας μάνας που έχασε το παιδί της.

Η Κίσα Γκόταμι ήταν ευτυχισμένη, με τα πλούτη της, τα νιάτα της και τον μονάκριβο γιο της. Μια μέρα όμως έχασε ξαφνικά το παιδί της και κατάλαβε τί σημαίνει πόνος και οδύνη στη ζωή. Αλλόφρονη η νεαρή μητέρα από το θάνατο του παιδιού της, το πήρε στην αγκαλιά της και έτρεξε στον Βούδα για να το σώσει. Θα το σώσω, απάντησε ο Βούδας, αλλά χρειάζεται να μου φέρεις πρώτα μια χούφτα σιναπιού από σπίτι που δεν το άγγιξε ο θάνατος. Η μάνα, ενθαρρυμένη από ελπίδα, έτρεχε από σπίτι σε σπίτι και ζητούσε λίγους κόκκους σιναπιού. Αλλά σε κάθε σπίτι που έμπαινε έπαιρνε την στερεότυπη απάντηση. Αλίμονο, οι νεκροί είναι πολλοί, οι ζωντανοί είναι λίγοι. Εξαντλημένη η γυναίκα ανηφόρησε κατά το σούρουπο σε έναν λόφο και κατάκοπη κάθισε για μια στιγμή σε ένα λιθάρι να ξαποστάσει. Κοίταξε με πόνο το νεκρό παιδί στην αγκαλιά της και άφησε έπειτα το βλέμμα της να πλανηθεί στα αναρίθμητα φώτα της πόλης που τρεμόσβηναν. Ξαφνικά συνειδητοποίησε την ανθρώπινη μοίρα και σκέφτηκε: πόσο εγωίστρια είμαι, δεν υπάρχει άνθρωπος που δεν γεύεται τον πόνο του θανάτου. Και με την σκέψη αυτή παρηγορήθηκε, όσο μπορεί να παρηγορηθεί μια χαροκαμένη μάνα1.

Η ιστορία μας εισάγει κατευθείαν στο μεγάλο θέμα της ζωής και του θανάτου. Πώς αντιμετωπίζουν τα θέματα αυτά οι μεγάλες θρησκείες του κόσμου; Ποια θέση κρατούν απέναντι στο πρόβλημα της ευθανασίας.

Η ευθανασία κατά τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες

Στρεφόμενοι καταρχάς προς τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, τον Ιουδαϊσμό, τον Χριστιανισμό και το Ισλάμ, βλέπουμε ότι οι θρησκείες αυτές επιδοκιμάζουν την αξία της ζωής και αποδέχονται την ιατρική αγωγή και τεχνολογία που θεραπεύει

1 H διήγηση παραδίδεται στο Dhammapada, στίχος 114 (ed. Pâli Text Society, London, 1885 κ.εξ.), που είναι συλλογή της δεύτερης ομάδας κειμένων του βουδιστικού Κανόνα της Pâli, του Sutta‐Pitaka, και περιέχει 423 έμμετρα αποφθέγματα του Βούδα. Το κείμενο προκάλεσε μεγάλη εντύπωση στον ευρωπαϊκό κόσμο όταν το 1891 το μετέφρασε στα αγγλικά ο Άγγλος ποιητής και δημοσιογράφος sir Edwin Arnold (1832‐1904) και το δημοσίευσε στο έργο του The Light of Asia; Or, the great Renunciation, Books 8, Boston 1891 (η διήγηση της Κίσα Γκοτάμι και του νεκρού της παιδιού, στο 5ο βιλβίο). και παρατείνει την ανθρώπινη ζωή. Το μεγάλο όμως πρόβλημα για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες είναι η ευθανασία, την οποία αποδοκιμάζουν. Για τις μονοθεϊστικές θρησκείες ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού, και επομένως η ζωή δεν ανήκει σ’αυτόν, αλλά στα χέρια του δημιουργού του, που τον έπλασε και τον έφερε στην ύπαρξη. Τόσο η Ιουδαϊκή θρησκεία όσο και ο Χριστιανισμός δέχονται ότι ο άνθρωπος δημιουργήθηκε «κατ’εικόνα» και «καθ’ομοίωσιν» του Θεού, πράγμα που σημαίνει ότι προικίστηκε με λογική και ελευθερία βούλησης και είναι υπεύθυνος να αποφασίζει για τον εαυτό του και το καλό της ανθρωπότητας2. Ότι η ζωή είναι ιερή και απαγορεύεται να την αφαιρούμε, δέχεται και το Ισλάμ με τις δικές του ερμηνείες3. Για το Ισλάμ ο άνθρωπος είναι ο εκπρόσωπος του Θεού επί της γης4. Έτσι, τόσο το Ισλάμ όσο και ο Χριστιανισμός και ο Ιουδαϊσμός, με τις ιδιαίτερες ερμηνείες του ο καθένας, δέχονται ότι ο άνθρωπος οφείλει να είναι καλός

2 Γένεσις 1:26‐28 «και είπεν ο Θεός ̇ ποιήσωμεν άνθρωπο κατ’εικόνα ημετέραν και καθ’ομοίωσιν, και αρχέτωσαν των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και των κτηνών και πάσης της γης και πάντων των ερπετών των ερπόντων επί της γης. Και εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον, κατ’ εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν, άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς. Και ευλόγησεν αυτούς ο Θεός, λέγων ̇ αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής και άρχετε των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και πάντων των κτηνών και πάσης της γης και πάντων των ερπετών των ερπόντων επί της γης». Βλ. για τα προβλήματα της ιουδαϊκής βιοθηκής Contemporary Jewis Ethics and Morality, ed. By Elliot N. Dorff and Louis E. Newman, 1998. Jewish approaches to suicide, martyrdom, and euthanasia, ed. By Kalman J. Kaplan and Mathieu B. Schwartz, Jason Aronson Publishers, 1997.

Για θέματα χριστιανικής βιοηθικής που αφορούν σε θεολογικούς, ηθικούς και κοινωνιολογικούς προβληματισμούς, βλ. Α. Κεσελόπουλος, Εκ του θανάτου εις την ζωήν. Θεολογική προσέγγιση στις προκλήσεις της βιοηθικής, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2003. Γ. Ι. Μαντζαρίδης, Χριστιανική Ηθική, τ. 1‐2, εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2002‐2003. Ειδικότερα για μια πανοραμική παρουσίαση της τυπολογίας σε θέματα βιοηθικής, με επιμέρους ανάλυση των ατομικών και κοινωνικών παραμέτρων, μας παρουσιάζει ο Ι. Σ. Πέτρου, Κοινωνική Θεωρία και Σύγχρονος Πολιτισμός, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2005, κυρίως σ. 242‐276. Βλ. επίσης του ιδίου, «Ιατρική φροντίδα και κοινωνία. Κοινωνιολογική θεώρηση του νέου Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας», Ο Νέος Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας. Ν. 3418/2005, Δημοσιεύματα Ιατρικού Δικαίου και Βιοηθικής, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα‐Θεσσαλονίκη (2005) 51‐67.

3 Κοράνιο 21:34‐35 «Ο Θεός είναι που σας έπλασε, ο οποίος θα αφαιρέσει τη ζωή σας και έπειτα θα σας αναστήσει» και αλλού 3:145 «δεν ανήκει σε κανέναν η πράξη του θανάτου εάν δεν συνοδεύεται από την έγκριση του Θεού και αν δεν είναι γραπτό (από το θέλημά του)». Η πρόνοια του Θεού αναφέρεται σε εκατόν είκοσι ένα κορανικά χωρία, βλ. ενδεικτικά 30:40 «ο Θεός είναι που σας έπλασε και προνοεί για σας. Αυτός θα αφαιρέσει την ζωή και πάλι θα σας επαναφέρει σ’ αυτήν».

4 Το Κοράνιο ακολουθώντας τη γνωστή περί δημιουργίας του ανθρώπου βιβλική διήγηση, δέχεται ότι ο Θεός εγκατέστησε τον άνθρωπο στον παράδεισο και τον έκανε τοποτηρητή (χαλίφη, khalifa) επί της γης. Τον προίκισε με λογική και ευφυΐα και τον κατέστησε ικανό να φέρει το «βάρος της εμπιστοσύνης του» (al‐âmânat [Allah]) (Κοράνιο 33:72), και τον έθεσε κύριο και υπεύθυνο όλων των δημιουργημάτων, της φύσης και της ισορροπίας του κόσμου (31:20). Γι’ αυτό και κατά την ημέρα της κρίσης ο άνθρωπος θα απολογηθεί για τις πράξεις του απέναντι στην δημιουργία του Θεού (38:26, 6:165 και αλλού). Σχετικά με τη σημασία του ανθρώπου και της ζωής του στο Ισλάμ βλ. το άρθρο μας «Η έννοια του σώματος στο Ισλάμ», Τιμητικός τόμος Γρηγορίου Ζιάκα, εκδ. Κορν. Σφακιανάκη, Θεσ/νίκη 2007. Ο ισλαμικός κώδικας βιοηθικής διακήρυξε στο πρώτο Παγκόσμιο Ισλαμικό Ιατρικό Συνέδριο ότι «το να σκοτώνει κανείς από οίκτο συνάδει μόνον με τον τρόπο σκέψης των αθέων... Το αίτημα του θανάτου για λόγους ανίατης και επίπονης ασθένειας δεν είναι επίσης αποδεκτό, διότι δεν υπάρχει ανθρώπινο άλγος που να μην ανακουφίζεται με φαρμακευτική αγωγή...» (Ισλαμική Οργάνωση Ιατρικών Επιστημών [Islamic Organization of Medical Sciences], Κουβέιτ 1981, σ. 65) διαχειριστής της θείας δημιουργίας, αλλά δεν έχει το δικαίωμα να την καταστρέφει. Η ζωή και η δημιουργία δεν ανήκουν σ’αυτόν αλλά στον Θεό. Και στις τρεις βέβαια θρησκείες υπάρχει ο εκούσιος θάνατος του μαρτυρίου, αλλά αυτό είναι ένα θέμα διαφορετικό από την ευθανασία.

Αλλά αν οι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες δέχονται ότι ο κόσμος και η ζωή είναι δημιουργία μιας προσωπικής και αιώνιας αρχής, του Θεού, και τα πάντα υπόκεινται στη θέλησή του και την πρόνοιά του, οι μεγάλες θρησκείες και πολιτισμοί της Άπω Ανατολής έχουν μια διαφορετική αντίληψη για τον κόσμο και τη ζωή. Ο άνθρωπος είναι μέρος του κόσμου και της αρμονίας του. Είναι ενδιαφέρον να δούμε τις διδασκαλίες των θρησκειών της Άπω Ανατολής και τα όρια μέσα στα οποία κινείται η έννοια της ευθανασίας.

 

 

 

ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
῾Υπό  Κωνσταντίνου Β. Σκουτέρη
Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν

(1) Status Questionis.

Ἡ πρόοδος πού ἔχει σημειωθῆ στήν ἰατρική τά τελευταῖα χρόνια, τόσο στόν τομέα τῆς θεραπευτικῆς, ὅσο καί στόν τομέα τῆς γενετικῆς καί τῆς βιολογίας, πέρα τοῦ ὅτι εἶναι ἐντυπωσιακή καί συχνά ἔξω καί ἀπ᾿ αὐτά τά ὅρια τῶν προσδοκιῶν τοῦ ἀνθρώπου, προκαλεῖ τή θεολογία καί φαίνεται νά τήν ἐξωθῆ σέ ἐπανερμηνεία καί ἐπαναθεώρηση τῶν παραδοσιακῶν της ἀντιλήψεων. Ὡστόσο σέ κύκλους θεολόγων, ἀλλά καί μή θεολόγων πλανᾶται τό ἐρώτημα· ῎Εχει ἡ θεολογία τά ἀπαραίτητα ἐφόδια γιά νά δώση ἀπάντηση σέ ἐρωτήματα, τά ὁποῖα ἐπιτακτικά θέτει ἡ σύγχρονη ἐπιστημονική ἔρευνα; Μήπως ἡ ἠθική της εἶναι παρωχημένη καί ἀναποτελεσματική, ἀνίκανη νά ἀντιμετωπίση τά νέα δεδομένα καί τίς ἁλματώδεις ἐξελίξεις πού ἀναφέρονται στή βιολογική ὕπαρξη καί λειτουργία τοῦ ἀνθρώπου; Μήπως ὁ λόγος της ἀφορᾶ μόνο στήν πνευματική σφαῖρα τῆς ὑπάρξεως καί δέν μπορεῖ νά εἶναι συμβατός μέ τήν πραγματικότητα τῆς ἐξελίξεως, ἤ ἀκριβέστερα τῆς ἐπαναστάσεως, πού ἐπιτελεῖται στόν τομέα τῆς βιολογίας καί τῆς ἰατρικῆς; Μήπως τό δόγμα, ἡ πίστη τῆς ᾿Εκκλησίας, ἐπέβαλε ἕνα τυποποιημένο ἦθος, τό ὁποῖο χαρακτηρίζει ἡ ἀκαμψία, ἡ ἀνελαστικότητα καί ἡ ἀδυναμία προσαρμογῆς στά νέα ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης;

Τά ἐρωτήματα αὐτά ἔχουν πολλές πλευρές καί μπορεῖ νά ἀναγνωρίση κανείς σ᾿ αὐτά ποικίλες ἀφορμές γιά συζήτηση. Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ βιοηθική ἔκανε τήν ἐμφάνισή της τά τελευταῖα μόλις χρόνια, ἀρχικά στήν ᾿Αμερική καί στή συνέχεια στήν Εὐρώπη, προφανῶς δέ εἶναι προϊόν τῶν νέων δεδομένων πού ἔθεσε ἡ ἰατρική πρόοδος καί οἱ ἔρευνες στόν τομέα τῆς Βιολογίας. ῾Η Βιοηθική ἦλθε ὡς παρεπόμενο τῶν ἐπιστημονικῶν ἐξελίξεων καί ἀποβλέπει στήν κριτική ἀντιμετώπιση τῶν διλημμάτων καί στήν ἀξιολόγηση τῶν συνεπειῶν πού ἡ νέα γνώση ἔχει φέρει στήν ἐπιφάνεια τῆς κοινωνικῆς ζωῆς. ῾Η Βιοηθική, λοιπόν, ἐμφανίσθηκε σάν μιά ἀνάγκη νά ἀντιμετωπισθοῦν τά ἠθικά προβλήματα πού συνδέονται μέ τήν πρόοδο τῆς ᾿Ιατρικῆς ἐπιστήμης, ἀλλά καί ἐκεῖνα πού ἀπορρέουν ἀπό τά πειράματα πού σχετίζονται μέ τή βιολογική ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου.

(2) Προσέγγιση τῶν ἐννοιῶν.

Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ ὅρος «ἠθική», ὡς δηλωτικός κάποιου τρόπου καί κώδικα συμπεριφορᾶς, ἔχει γίνει ἀφορμή νά διατυπωθοῦν κατά καιρούς ποικίλες γνῶμες, τά τελευταῖα δέ χρόνια ἡ δυτική θεολογία τόν εἶχε γιά καιρό ἀφήσει στό περιθώριο, γιατί θεωροῦσε ὅτι ἐκφράζει μιά πεπαλαιωμένη ἀντίληψη γιά τόν ἄνθρωπο καί τή ζωή. ῾Ο ὅρος «ἠθική» ἔχει τήν ἀφετηρία του στήν ἀρχαία ἑλληνική σκέψη. ᾿Ετυμολογικά προέρχεται ἀπό τόν ὅρο «ἦθος» πού εἶναι ἄλλη γραφή καί ἑρμηνεία τοῦ ὅρου «ἔθος». ῾Ο ᾿Αριστοτέλης θεωρεῖ τήν ἠθική ὡς τό δεύτερο σκέλος τῆς ἀρετῆς, μετά τήν «διανοητική», πιστεύει δέ ὅτι «ἐξ ἔθους παραγίνεται, ὅθεν καί τοὔνομα ἔσχηκε μικρόν παρεκκλῖνον ἀπό τοῦ ἔθους». ῎Ετσι ἡ ἠθική, πού διαμορφώνεται μέ τή συνήθεια, σχετίζεται μέ τό χρόνο. ῾Η ἠθική δηλώνει τή συμπεριφορά τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία διαμορφώνεται ἀνάλογα μέσα στό χρόνο. ῎Αλλοι ἀρχαῖοι συγγραφεῖς βλέπουν στό ἦθος, πέρα ἀπό τή διαμόρφωση τρόπου συμπεριφορᾶς, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται μέ τή συνήθεια, κάτι τό θεῖο. «῏Ηθος ἀνθρώπῳ δαίμων» θά πῆ ὁ ῾Ηράκλειτος, ἐννοῶντας ὅτι ἦθος γιά τόν ἄνθρωπο εἶναι ἡ θεία δύναμη πού κατοικεῖ μέσα του. 'Εδῶ τό ἀνθρώπινο τό ἦθος εἶναι κάτι πέρα ἀπό ἕνα τρόπο πού διαμορφώνει ἡ συνήθεια, εἶναι τό ἀποτέλεσμα τῆς σχέσεως μέ τό θεῖο.

Στό Χριστιανικό κόσμο, καί εἰδικώτερα στή σκέψη τῶν ἑλλήνων Πατέρων, μέ τίς ἔννοιες ἦθος καί ἠθική προσδιορίζεται ὁ χριστιανικός τρόπος ζωῆς, ἡ καινή συμπεριφορά, τήν ὁποία προβάλλει καί ἐπαγγέλλεται ἡ ᾿Εκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Βέβαια εἶναι γνωστό, ὅτι οἱ ὅροι «ἦθος» καί «ἠθική» δέν εἶχαν ποτέ στούς ἕλληνες Πατέρες εὑρεῖα διάδοση. ῾Η χρησιμοποίησή τους ἦταν ὁπωσδήποτε περιστασιακή καί περιωρισμένη. ᾿Ακόμα καί ὁ Μ. Βασίλειος, ὁ ὁποῖος συνέταξε λόγους στούς ὁποίους δόθηκε ὁ γενικός τίτλος «᾿Ηθικά», χρησιμοποίησε μιά ἐκκλησιαστική καί θεολογική γλῶσσα, ἡ ὁποία σαφῶς διαφοροποιεῖται ἀπό τή νομική γλῶσσα τῆς ἠθικῆς, ὅπως αὐτή ἀναπτύχθηκε σέ μεταγενέστερες ἐποχές. Κατά τούς νεώτερους χρόνους ἡ λέξη «ἠθική» (Ethics, Ethic, Ethique) χρησιμοποιήθηκε γιά νά δηλωθῆ ἡ ἐπιστήμη πού ἀσχολεῖται μέ τίς ἠθικές γενικά ἀξίες. Στή δυτική ὁρολογία χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα οἱ ὅροι Morality, Moral ἤ Morale (ἀπό τό λατινικό mos πού σημαίνει ἦθος) γιά νά προσδιορισθῆ τό ἀντικείμενο τῆς ἠθικῆς, δηλ. ἡ ἠθική συμπεριφορά.

῾Η Βιοηθική ἐμφανίζεται σήμερα ὡς νέος κλάδος τῆς ἠθικῆς ἐπιστήμης ἤ ἔστω ὡς μιά αὐτόνομη ἐπιστήμη, παράλληλη ὅμως πρός τήν ἠθική ἐπιστήμη. ῾Ο κλάδος τῆς Βιοηθικῆς ἀποσκοπεῖ στό νά προσεγγίση τά ἠθικά διλήμματα πού ἀπορρέουν ἀπό τήν πρόοδο στό χῶρο τῆς Βιολογίας καί τῆς ᾿Ιατρικῆς. Βιοηθική εἶναι ἠθική πού ἀφορᾶ στό βίο εἰδικώτερα τοῦ ἀνθρώπου. ῎Εχει ὀρθά ἐπισημανθῆ, ὅτι ἴσως εἶναι καλλίτερα νά μιλᾶμε γιά ἠθική τῆς Βιολογίας καί τῆς ᾿Ιατρικῆς. ῞Οπως καί νἄχη τό πράγμα ἡ Βιοηθική καλεῖται νά ἀντιμετωπίση τούς νέους ἠθικούς προβληματισμούς, τούς ὁποίους δημιούργησε καί συνεχῶς δημιουργεῖ ἡ ἔρευνα στό χῶρο τῆς Βιολογίας καί τῆς ᾿Ιατρικῆς. Τό ἀντικείμενό της εἶναι ἀπόλυτα καινούργιο καί ὡς ἐπί τό πλεῖστον ἀπροσδόκητο. Τά ἐπιτεύγματα πού ἀφοροῦν στή βιολογική ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου εἶναι συχνά ἔξω ἀπό τόν κύκλο καί αὐτῆς τῆς πιό τολμηρῆς φαντασίας. Συνεπῶς ἡ Βιοηθική ἔχει τήν ἀποστολή νά ἀξιολογήση τήν τολμηρή πρόοδο καί νά δῆ ἄν καί σέ ποιό βαθμό συμβιβάζεται μέ τίς ἐν γένει παραδεκτές ἀξίες πού διέπουν τή ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Οἱ νέοι ὁρίζοντες πού ἀνοίγονται μέ τήν ἐπιστημονική ἔρευνα συνεπάγονται καί νέες προοπτικές στίς ἀξιολογήσεις καί στήν περί ζωῆς φιλοσοφία τοῦ ἀνθρώπου. ῾Υπάρχουν δηλ. ἠθικές συνέπειες πού συνοδεύουν τήν κατά ἕνα τρόπο εὐγενῆ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά ἐπεκτείνη τή γνώση του, νά εὐκολύνη τή ζωή καί νά ἐρευνήση τό χῶρο τῆς βιολογικῆς διαδικασίας.

(3) ῾Η δημιουργικότητα καί ἡ ἔρευνα δῶρα τοῦ Θεοῦ.

Συχνά οἱ κοινωνίες, πού βρίσκονται μπροστά στά ἀπίστευτα ἐπιστημονικά ἐπιτεύγματα ἀντιδροῦν μέ ἀμηχανία ἤ μέ ἀλληλοαναιρούμενες προτάσεις. Πολλοί εἶναι αὐτοί πού ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ἔρευνα καί ἡ ἐπιστήμη δέν μποροῦν νά ἔχουν φραγμούς, ἄλλοι πάλι θεωροῦν ἐπιβεβλημένο τόν καθορισμό κάποιου νομικοῦ ἤ ἠθικοῦ πλαισίου, γιατί, ὅπως τονίζουν, ἄν δέν ἀναγνωρισθῆ ἡ ἀναγκαιότητα τοῦ ἐλέγχου στά βιολογικά πειράματα καί στην ἰατρική ἔρευνα ὁ ἄνθρωπος ὑποβιβάζεται σέ πειραματόζωο, σέ ἀντικείμενο τοῦ ἐργαστηρίου.

Εἶναι ἀναγκαῖο στό σημεῖο αὐτό νά διευκρινίσουμε ὅτι ἡ ἔρευνα γενικά καί εἰδικώτερα ἡ ἐπιστημονική ἀναζήτηση νέων μεθόδων καί νέων ἐφαρμογῶν πού ἀφοροῦν στή βελτίωση τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου ἐντάσσονται στή δυνατότητα πού ὁ ἴδιος ὁ Θεός ἔχει δώσει στόν ἄνθρωπο νά ἀναζητᾶ καί νά δημιουργῆ. ῾Η τεχνολογία καί κατ᾿ ἐπέκταση ἡ βιοτεχνολογία βρίσκουν τή θεολογική τους δικαίωση στή δυνατότητα πού αὐτός ὁ Θεός ἔδωσε στούς πρωτόπλαστους νά ἐργάζωνται καί νά φυλάσσουν τόν παράδεισο (Γεν. 2:15). ῾Η δημιουργικότητα εἶναι συνυφασμένη μέ τή φύση τοῦ ἀνθρώπου, ὁ ὁποῖος, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ (Γεν. 1:27) καί ὡς ἐλεύθερο πρόσωπο ἔχει μιά μοναδικότητα στό στερέωμα τοῦ κτιστοῦ κόσμου. «Καί ἔπλασεν ὁ Θεός τόν ἄνθρωπον χοῦν ἀπό τῆς γῆς καί ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν» (Γεν. 2:7). ῾Ο ἄνθρωπος ὡς «ψυχή ζῶσα» εἶναι δημιουργικό πνεῦμα, ἔχει δήλ. στή φύση του κάτι ἀπό τή θεία δημιουργικότητα. Αὐτό εἶναι πράγματι εὐλογία, τή σημασία τῆς ὁποίας ἀναγνωρίζει καί ἐξαίρει ἡ θεολογία. ῾Ωστόσο ὁ ἄνθρωπος ὡς ἐλεύθερο πρόσωπο ὀφείλει νά λειτουργῆ κριτικά. ῎Αν ἡ δημιουργικότητα εἶναι ἀνεξέλεγκτη καί ἄκριτη, τότε παύει νά εἶναι ὁλοκληρωμένη καί αὐθεντική. ῾Η «διάκρισις τῶν πνευμάτων» (1 Κορ. 12:10) εἶναι ἀνάγκη νά συνοδεύη τή δημιουργικότητα. Στήν ᾿Ορθόδοξη παράδοση ἡ δημιουργικότητα βρίσκει τήν ὁλοκληρία της ὅταν διασώζη τή θεία προέλευσή της. ῾Ο ἄνθρωπος δέν εἶναι μιά αὐτόνομη καί αὐτοκίνητη μηχανή, ἀλλά μπορεῖ νά δημιουργῆ ἐπειδή ἀκριβῶς εἶναι ζῶσα εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Στήν οὐσία ἡ δυνατότητα πού ἔχει ὁ ἄνθρωπος νά ἐρευνᾶ καί νά ἀνακαλύπτη ἔχει θεία τήν προέλευσή της. Αὐτό σημαίνει, ὅτι ἡ φυσική κλίση τοῦ ἀνθρώπου νά δημιουργῆ, νά ἐρευνᾶ, νά ἀνακαλύπτη δέν χάνει, σέ καμμία περίπτωση, τή θεία καταβολή καί καταξίωσή της. Οἱ Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας χρησιμοποιοῦν τήν ἔννοια τῆς «συνεργίας» γιά νά καταδείξουν ὅτι, ὁ ἄνθρωπος ὡς δημιουργική ὀντότης μπορεῖ καί εἶναι συνεργός τοῦ Θεοῦ.

῾Η μετά τοῦ Θεοῦ συνεργία, ἰδιαίτερα στην ἰατρική λειτουργία, ἐξαίρεται στήν ῾Αγία Γραφή. Στή Σοφία Σιράχ καταγράφεται· «Τίμα ἰατρόν πρός τάς χρείας αὐτοῦ τιμαῖς αὐτοῦ, καί γάρ αὐτόν ἔκτισε Κύριος· παρά γάρ ὑψίστου ἐστίν ἴασις ... ἐπιστήμη ἰατροῦ ἀνυψώσει κεφαλήν αὐτοῦ, καί ἔναντι μεγιστάνων θαυμασθήσεται. Κύριος ἔκτισεν ἐκ γῆς φάρμακα, καί ἀνήρ φρόνιμος οὐ προσοχθιεῖ αὐτοῖς» (38:1-4). Στήν παράδοση ἐξ᾿ ἄλλου τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας ὑπάρχει μιά πλειάδα ἁγίων ἰατρῶν, τούς ὁποίους ἰδιαίτερα εὐλαβεῖται ἡ συνείδηση τῶν πιστῶν, ἐνῶ στό ἔργο τῆς ᾿Εκκλησίας συμπεριλαμβανόταν πάντοτε ἡ μέριμνα γιά τήν ἵδρυση νοσοκομείων καί θεραπευτηρίων. ῾Η ᾿Εκκλησία συνεπῶς καταφάσκει στό ἔργο τῆς ἰατρικῆς, τό ὁποῖο θεωρεῖ ἱερή ὑπόθεση, καί ἀκόμα γιατί ἀναγνωρίζει ὅτι τό ἀνθρώπινο σῶμα ἔχει καθ᾿ ἑαυτό μιάν ἱερότητα ὡς ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας. Τό σῶμα εἶναι ὁ ναός τῆς ψυχῆς τοῦ ἀνθρώπου. Στήν ὅλη ἱστορία τοῦ κάθε ἀνθρώπινου προσώπου τό σῶμα ἔχει νά ἐπιτελέση ἕνα μοναδικό ἔργο, εἶναι ὁ χῶρος στόν ὁποῖο ἱερουργεῖται ἡ ζωή καί τό ἐπίπεδο στό ὁποῖο ἐτοιμάζεται ἡ μέλλουσα ἀθανασία τοῦ ἀνθρώπου. Χωρίς τό σῶμα δέν ὑπάρχει ἀνθρώπινο πρόσωπο. ῎Ετσι ἡ ᾿Ιατρική καί ἡ Βιολογία, ὡς ἐπιστῆμες πού ἔχουν ὡς ἀντικείμενό τους τόν ἀνθρώπινο βίο καί πιό συγκεκριμένα τίς σωματικές λειτουργίες, θεωροῦνται ὅτι ἐπιτελοῦν θεῖο ἔργο, στό μέτρο βέβαια πού μέ τίς ἐπιστημονικές παρεμβάσεις τους δέν παραβιάζεται ἡ ἐλευθερία τοῦ προσώπου καί δέν ἀντιμετωπίζεται ὁ ἄνθρωπος ὡς μιά ἀποκλειστικά βιολογικά μηχανή. Τό θέμα εἶναι, ὅτι ἡ ἱερότητα τοῦ ἰατρικοῦ λειτουργήματος προϋποθέτει τήν ἀναγνώριση τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας ὡς μοναδικῆς ψυχοσωματικῆς ὀντότητας.

Τό ζήτημα τοῦ ἰατρικοῦ ἔργου καί τῶν ἐρευνῶν πού ἀφοροῦν στίς βιολογικές λειτουργίες εἶναι λεπτό καί θά πρέπει πάντοτε νά ἐξετάζεται σέ σχέση μέ τήν πραγματικότητα τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου. ῾Η ᾿Ιατρική καί ἡ Βιολογία δέν ἀσχολοῦνται μέ ἄψυχα ἀντικείμενα, δέν εἶναι δηλ. κάτι ἀντίστοιχο μέ τή φυτολογία ἤ ἔστω μέ τή ζωολογία. ᾿Αντικείμενό τους εἶναι ἡ μοναδική πραγματικότητα τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ἡ ὁποία εἶναι ἀναπόσπαστα δεμένη μέ τό ἀνθρώπινο πρόσωπο, τό ὁποῖο ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἔχει τή μοναδική κλήση καί προοπτική τῆς ἀθανασίας. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ ᾿Ιατρική καί Βιολογία ὀφείλουν νά λειτουργοῦν ἐπικουρικά καί ὄχι ἐξουσιαστικά καί κυριαρχικά. ῾Ο ἀπόλυτος σεβασμός τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου, ὄχι ὡς ἐφήμερης βιολογικῆς ὑπάρξεως, ἀλλά ὡς αἰώνιας καί ἀθάνατης ὀντότητας εἶναι προϋπόθεση γιά μιά ἰατρική ἡ ὁποία θά συναινῆ στή ζωή εὐεργετικά καί βοηθητικά. ῾Η ἰατρική παρέμβαση, παραδείγματος χάριν, γιά τή διακοπή τῆς κυήσεως ἀντιστρατεύεται τό δικαίωμα τῆς ζωῆς, τό ὁποῖο εἶναι ἐξ᾿ ἴσου ὑπαρκτό καί ἔγκυρο γιά τό ἔμβρυο, ὅσο καί γιά τόν ὁποιοδήποτε ὥριμο ἄνθρωπο. Πολύ περισσότερο μάλιστα τό ἔμβρυο ὡς ὕπαρξη, στό ὁποῖο ἔχουν ἤδη προσδιορισθῆ τά χαρακτηριστικά τῆς νέας ἀνθρώπινης ζωῆς, ἔχει μεγαλύτερη ἀνάγκη ἰατρικῆς προστασίας. Τό ἔμβρυο τῶν πρώτων ἡμερῶν, τό νεογέννητο βρέφος, ὁ νέος, ὁ ὥριμος ἤ ὁ ἡλικιωμένος ἄνθρωπος εἶναι σταθμοί τῆς ἴδιας ἀνθρώπινης ζωῆς. ῾Η εὐθύνη τῆς ᾿Ιατρικῆς καί τῆς Βιολογίας ἔγκειται στό νά προστατεύη μέ τίς ἀνακαλύψεις καί τίς νέες μεθόδους τό ἀνεκτίμητο δῶρο τῆς ζωῆς, σ᾿ ὅποια φάση κι᾿ ἄν αὐτό τό δῶρο ἐμφάνιζεται. ᾿Από πλευρᾶς Θεολογίας ἡ προστασία αὐτή δέν ἀφορᾶ σέ μιά βιολογική ὕπαρξη πού θά πεθάνη, ἀλλά σέ ἕνα ἀνθρώπινο πρόσωπο τό ὁποῖο ἔχει προορισμό νά μή πεθάνη καί τό ὁποῖο στή βιολογική του πορεία ἔχει τήν εὐκαιρία καί τήν ὕψιστη εὐθύνη νά δημιουργήση μιά μοναδική καί ἀνεπανάληπτη ἱστορία.

(4). Οἱ ἐξελίξεις στόν τομέα τῆς Βιοτεχνολογίας καί τά διλήμματα πού προκύπτουν.

῾Ωρισμένοι βιολόγοι, γιατροί, νομικοί, ἀκόμα καί θεολόγοι θεωροῦν, ὅτι ἡ Βιοηθική θά ἐπιλύση ὅλα τά προβλήματα πού δημιουργεῖ ἡ ἔρευνα καί οἱ ἀνακαλύψεις στόν τομέα τῆς Βιοτεχνολογίας. ᾿Αντιλαμβάνονται τή Βιοηθική ὡς τόν ἀπό μηχανῆς θεό τῆς ἀρχαίας τραγωδίας. Εἶναι γνωστό ὅτι στό ἀρχαῖο θέατρο, ὅταν ἡ τραγωδία ἔφθανε σέ ἀδιέξοδο, ξαφνικά ἐμφανιζόταν, μέ μιά μηχανική ὑποστήριξη, κάποιος «θεός», ὁ ὁποῖος ἔδινε τή λύση στό ἀδιέξοδο. ῾Ο θεός αὐτός πῆρε τό ὄνομα «ἀπό μηχανῆς θεός». Κάπως ἔτσι φαντάζονται ὡρισμένοι καί τό ρόλο τῆς Βιοηθικῆς. Αὐτό προφανῶς ἀποτελεῖ ἀνεδαφική ἐλπίδα, ἁπλούστατα γιατί οἱ ἐξελίξεις στή Βιοτεχνολογία εἶναι, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, ἀνεξέλεγκτες καί δέν μποροῦν νά ἀντιμετωπισθοῦν μέ ἠθικές ἐντολές ἤ παραινέσεις. Θά πρέπει νά δώσουμε ὡρισμένα παραδείγματα γιά νά γίνει σαφές ὅτι τά προβλήματα καί τά διλήμματα πού ἐμφανίζονται μέ τήν πρόοδο τῆς ἐπιστήμης εἶναι μεγάλα καί πολύπλοκα, ἡ δέ ἀντιμετώπισή τους ἀπαιτεῖ μιά ριζικά καινή νοοτροπία καί μιά περί ζωῆς φιλοσοφία ἡ ὁποία δέν ἐξαντλεῖται σέ ἐντολές καί στήν καταγραφή κανόνων.

῾Υπάρχουν προτάσεις τῆς Βιοτεχνολογίας γιά τίς ὁποῖες ἡ κοινή γνώμη ἐκφράζει ἀποτροπιασμό καί ἡ ἀνθρώπινη συνείδηση, ἀνεξάρτητα ἀπό τίς ἠθικές της καταβολές, ἀντιδρᾶ. ῾Η συζήτηση γιά τήν ἀνδρική ἐγκυμοσύνη εἶναι ἕνα θέμα πού προκαλεῖ τή φυσική ἀπέχθεια στόν ὁποιονδήποτε φυσιολογικό ἄνθρωπο. ῾Η ἀνακοίνωση ἐπίσης τοῦ Βρετανοῦ ἐμβρυολόγου Τζόναθαν Σλάκ, τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Μπάθ, ὅτι μέ τήν τροποποίηση ὡρισμένων γονιδίων κατώρθωσε νά δημιουργήση ἀκέφαλα ἔμβρυα βατράχου, καί ὅτι μέ τήν ἴδια μέθοδο θά μποροῦσε διά τοῦ κλωνισμοῦ νά δημιουργήση ἀνθρωποειδῆ γιά τήν παραγωγή ἀνθρωπίνων ὀργάνων γιά τίς μεταμοσχεύσεις, εἶναι θέμα γιά τό ὁποῖο ὁ κοινός ἄνθρωπος αἰσθάνεται ἀπέχθεια. ῾Η προοπτική δημιουργίας ἀκέφαλων ἀνθρώπων, γιά τήν κατά παραγγελία παραγωγή ἀνθρωπίνων ὀργάνων, ὑποκρύπτει μιά κυνικότητα καί ἕναν ὑποβιβασμό τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καί τῆς βιολογικῆς λειτουργίας. ῾Η κατά παραγγελίαν δημιουργία ὄντων, ἤ ἀκριβέστερα τεράτων, πού θά ἔχουν μοναδικό προορισμό νά προσφέρουν τούς ἱστούς καί τά ὄργανά τους σέ κάποιον ἄνθρωπο ἀφέντη, ἔστω καί ἄν φαίνεται ὡς προοπτική πού θά λειτουργήση «ἐπ᾿ ἀγαθῷ» τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι προκλητική καί ὁπωσδήποτε ἐνοχλεῖ τόν καθημερινό ἄνθρωπο. ᾿Αντίδραση στόν κοινό νοῦ προκαλεῖ, σέ γενικές γραμμές, καί ἡ συζήτηση γιά τήν περιβόητη κλωνοποίηση. Μέ τόν κλωνισμό μπορεῖ νά ἐπιτευχθῆ ἡ παραγωγή ἀπεριορίστου ἀριθμοῦ πανομοιότυπων ὄντων, ἀνθρώπων κλώνων, ἐνῶ μέ τή γενετική παρέμβαση εἶναι δυνατό τά ἀντίγραφα αὐτά νά βελτιωθοῦν. Τό ἐρώτημα εἶναι γιατί ἀνθρώπινα ἀντίγραφα, καί ποιός θά κρίνη γιά τή γενετική τροποποίηση καί τίς σκοπιμότητές της; Πῶς, τέλος, κατανοεῖται ἡ περιβόητη βελτίωση τῶν κυττάρων;

῾Υπάρχουν ἄλλα ζητήματα ἀπό τή βιολογική ἐπανάσταση, γιά τά ὁποῖα οἱ καθημερινοί ἄνθρωποι ἐκφράζουν ποικίλες γνῶμες καί συχνά ἀλληλοσυγκρουόμενες ἀπόψεις. Γιά τήν τεχνητή γονιμοποίηση ἡ κοινή γνώμη ἔχει γενικά μεγαλύτερη συμπάθεια ἀπ᾿ ὅτι γιά ἄλλα ζητήματα τῆς Βιοτεχνολογίας. ῾Ο λόγος εἶναι προφανής. Μέ τήν τεχνητή γονιμοποίηση, λέγεται, ὅτι χρησιμοποιοῦνται τά μέσα τῆς ἐπιστήμης γιά νά ἔλθη στόν κόσμο μιά νέα ἀνθρώπινη ὕπαρξη. Πέρα ὅμως ἀπ᾿ αὐτή τήν ἁπλοποιημένη τοποθέτηση, τό θέμα ἔχει καί τίς ποικίλες προεκτάσεις του, καί τίς κοινωνικές παρενέργειές του. ῾Η διατήρηση τοῦ σπέρματος εἶναι ἕνα θέμα πού ἔχει πολλές πλευρές. Σέ μερικές περιπτώσεις αὐτό γίνεται ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἔχει προσβληθῆ ἀπό ἀσθένεια πού ἀπαιτεῖ θεραπευτική ἀγωγή ἡ ὁποία ἐνέχει τόν κίνδυνο τῆς στειρότητας. Στήν περίπτωση αὐτή ἡ διατήρηση τοῦ σπέρματος εἶναι ὁ μόνος τρόπος γιά νά γίνη τεχνητή γονιμοποίηση. Πιό ἀκραία καί βέβαια ἠθικά ἀπαράδεκτη εἶναι ἡ διατήρηση τοῦ σπέρματος γιά λόγους «συμφέροντος». ῎Εχει γραφῆ ὅτι «πολλοί νέοι ᾿Αμερικάνοι καταθέτουν τό σπέρμα τους στήν τράπεζα σπέρματος καί στήν συνέχεια ὑποβάλλονται σέ στείρωση. ῎Ετσι ἔχουν "ἄνετες" σεξουαλικές σχέσεις, καί ὅταν θελήσουν νά ἀποκτήσουν παιδί ἀπευθύνονται στήν «τράπεζά τους». ῾Υπῆρξαν καί περιπτώσεις πού τό σπέρμα παρέμεινε στήν τράπεζα γιά χρόνια μετά τό θάνατο τοῦ δότη συζύγου, καί ἡ χήρα του ζήτησε τή γονιμοποίησή του πολύ μετά τό θάνατο τοῦ συζύγου της. ῎Ετσι, τό παιδί πού γεννήθηκε ἦταν ἀναγκαστικά ὀρφανό, παιδί ἑνός «πατέρα» πού εἶχε πεθάνει χρόνια πρίν. ᾿Ακόμα πιό πολύπλοκα εἶναι τά ζητήματα ὅταν πρόκειται γιά τήν καταφυγή στό σπέρμα ἑνός δότη. ῾Ωρισμένοι γονεῖς στήν ἀπελπισία τους καί στήν φυσική ἀνάγκη τους νά ἀποκτήσουν παιδί καταφεύγουν σ᾿ αὐτή τήν ἠθικά ἐπιλήψιμη λύση. ῎Οχι σπάνια οἱ δότες καί αὐτοί πού ἀποθηκεύουν ἤ μεταβιβάζουν τό σπέρμα λειτουργοῦν στή βάση τῆς οἰκονομικῆς συναλλαγῆς. Οἱ παρεμβάσεις τῶν ῾Υπουργείων ῾Υγείας εἶναι κυρίως γιά νά ρυθμισθοῦν προβλήματα νομικά καί διαδικαστικά. Παραμένει ὡστόσο τό κρίσιμο ἐρώτημα, ἄν ἡ προσφυγή στο σπέρμα ἑνός δότη εἶναι ἡ ἐνδεδειγμένη καί ἠθικά ἀποδεκτή λύση. ῞Ενα ἄλλο ζήτημα παρεμφερές εἶναι, ὅτι συνήθως στήν περίπτωση τῆς τεχνητῆς γονιμοποίησης ἐπιδιώκεται νά διατηρηθῆ ἡ ἀνωνυμία τοῦ δότη, γιά νά διασφαλισθῆ ἔτσι ἡ αὐτοτέλεια καί ἡ συνοχή τῆς οἰκογένειας πού ἀναγκάστηκε νά καταφύγη σ᾿ αὐτή τή λύση. Μέ τόν τρόπο ὅμως αὐτό δημιουργοῦνται ἄλλα προβλήματα πού ἔχουν σχέση μέ τήν ὑγεία τοῦ παιδιοῦ πού πρόκειται νά ἔλθη στόν κόσμο. ῞Οταν δέν εἶναι γνωστή ἡ προέλευση τοῦ σπέρματος δέν εἶναι γνωστές καί οἱ κληρονομικές καταβολές, μέ συνέπεια ἡ ὑγιεινή προστασία τοῦ παιδιοῦ νά μήν εἶναι ἐξασφαλισμένη.

Τά παραδείγματα αὐτά δέν κάνουν ἄλλο παρά νά καταγράφουν τά κρίσιμα προβλήματα πού δημιουργεῖ ἡ ἐπιστημονική ἐξέλιξη, καί εἰδικώτερα οἱ ἀνακαλύψεις στόν τομέα τῆς τεχνητῆς γονιμοποιήσεως. ᾿Ανάλογα προβλήματα ὑπάρχουν καί σέ ἄλλα ζητήματα πού προκύπτουν ἀπό τήν πρόοδο στήν Βιολογία καί στήν ᾿Ιατρική, πρόοδο πού καλύπτει ὅλο τό φάσμα τῆς ζωῆς, ἀπό τή σύλληψη ἤ καί τήν πρό τῆς συλλήψεως διαδικασία, μέχρι τό θάνατο. Τό καίριο ὅμως ἐρώτημα εἶναι, μποροῦν τά προβλήματα αὐτά νά ἀντιμετωπισθοῦν μέ ἁπλές νομικές ρυθμίσεις; Μποροῦν νά ἀντιμετωπισθοῦν μέ μιά «ἀνανεωμένη» καί προσαρμοσμένη στίς νέες ἀπαιτήσεις ἠθική διδασκαλία; Πολλοί κοινωνιολόγοι, ἰατροί, νομικοί ἤ καί θεολόγοι πιστεύουν πώς ναί. ῾Η ἄποψή τους εἶναι, ὅτι στά προβλήματα μπορεῖ νά δοθῆ ἀπάντηση ἄν ἀνανεώσουμε τήν ἠθική μας, ἄν προσαρμόσουμε στίς νέες ἀπαιτήσεις τῶν καιρῶν τίς ἠθικές μας ἀντιλήψεις. ᾿Αλλά καί πάλι προκύπτει ἕνα σοβαρό ἐρώτημα, εἶναι ἡ ἠθική ἕνα σύστημα ἀξιῶν πού διαμορφώνεται ἀπό τίς διάφορες περιστάσεις καί τίς «ἀνάγκες» πού ἐμφανίζονται κατά καιρούς ἤ μήπως ἔχει διαχρονική καί διαπροσωπική σημασία καί ἀξία;

(5). «Descriptive and prescriptive Bioethics».

῾Ο Δρ. Darryl Macer τοῦ ᾿Ινστιτούτου Βιολογικῶν ᾿Επιστημῶν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Tsukuba τῆς ᾿Ιαπωνίας θεωρεῖ, ὅτι ὑπάρχουν δύο τύποι Βιοηθικῆς. ῾Ο πρῶτος τύπος εἶναι ἡ «περιγραφική Βιοηθική» («descriptive bioethics»). ῾Ο τύπος αὐτός ἀφορᾶ στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο οἱ ἄνθρωποι βλέπουν τή ζωή καί τίς ἠθικές ἀλληλεπιδράσεις καί εὐθῦνες τους σέ σχέση μέ τούς ζωντανούς ὀργανισμούς τῆς ζωῆς. ῾Ο δεύτερος τύπος εἶναι ῾Η «συνταγογραφική βιοηθική» («prescriptive bioethics»). Μέ τόν τύπο αὐτό δηλώνεται στούς ἄλλους τί εἶναι καλό καί τί κακό, ποιές ἀρχές εἶναι μεγαλύτερης σημασίας, καί ὅτι ὡρισμένοι ἔχουν δικαίωματα καί γι' αὐτό ἄλλοι ἔχουν εὐθῦνες ἔναντί τους. Κατά τόν ἴδιο ἐπιστήμονα ἡ Βιοηθική ἀσχολεῖται μέ τή μελέτη ζητημάτων πού προκύπτουν ἀπό τή ζωή, εἶναι τό ἀποτέλεσμα αὐτοῦ πού ὀνομάζει «ἀγάπη τῆς ζωῆς». ῾Η ἀγάπη συνυπάρχει μέ τή διακινδύνευση, εἶναι μιά προσπάθεια ἰσορροπίας μεταξύ ρίσκου καί ὠφέλειας, μεταξύ ἐπιλογῶν καί ἀποφάσεων. ῾Η ἀγάπη στηρίζεται στή φιλαλληλία καί εἶναι ἀντίθετη πρός τήν ἐγωϊστική αὐτονομία. ῾Ο D. Macer πιστεύει, ὅτι στίς περισσότερες θρησκεῖες ἡ ἀγάπη θεωρεῖται ἀνώτερη ἀπό τή φιλαυτία, καί θεωρητικά οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι συμφωνοῦν σ᾿ αὐτό χωρίς ὅμως νά τό ἀποδεικνύουν στήν πράξη. Τό συμπέρασμα εἶναι ὅτι μιά ἀληθινή Βιοηθική δέν μπορεῖ νά ὑπάρξη αὐτόνομα, ἔξω ἀπό τήν ἀγάπη.

Τό πρωτεῖο τῆς ἀγάπης ἀναμφίβολα προσδιορίζει ἕνα πλαίσιο Βιοηθικῆς, παρά ταῦτα εἶναι ἀπαραίτητο νά γίνουν μερικές ἐξηγήσεις, ἁπλούστατα γιατί μπορεῖ μέν ἡ ἀγάπη νά μή συμβιβάζεται μέ τή φιλαυτία καί τήν ἐγωϊστική αὐτάρκεια, ὡστόσο μπορεῖ νά ὑπηρετῆ μιά κοινωνία πού εἶναι ἐγωϊστικά καί ἀνθρωποκεντρικά δομημένη. Αὐτό πού θέλω νά πῶ εἶναι, ὅτι ἡ ἀγάπη γιά νά εἶναι αὐθεντική πρέπει νά βλέπη τό κάθε ἀνθρώπινο πρόσωπο ὄχι στά ὅρια μόνο τῆς βιολογικῆς του ζωῆς, ἀλλά στήν προοπτική τῆς αἰώνιας ὑπάρξεώς του.

(6) ῾Η ἐσχατολογική θεώρηση τῆς ζωῆς ἤ ἡ πρόταση τῆς ᾿Ορθόδοξης θεολογίας.

Στό σημεῖο αὐτό ἡ ᾿Ορθόδοξη θεολογία καί παράδοση ἔχει πολλά νά πῆ. ῾Η ᾿Ορθόδοξη ἀνθρωπολογία εἶναι ρεαλιστική, ἀλλά συγχρόνως καί ἔντονα ἀσκητική καί ἐσχατολογική. Αὐτό πού προσδιορίζει τόν ἀνθρώπινο βίο δέν εἶναι ἡ βιολογική συμπεριφορά καί ἡ βιολογική ἔκτασή του, ἀλλά αὐτό πού μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νά φθάση μέ τήν ἄσκησή του καί τήν ἀνάδειξή του στή χριστιανική κοινωνία. Στήν ᾿Ορθόδοξη παράδοση τό εἶναι τοῦ ἀνθρώπου φωτίζεται ἀπ᾿ αὐτό πού πρόκειται νά γίνη. ῎Ετσι, ἡ ἔσχατη ζωή βαρύνει περισσότερο ἀπό τήν παροῦσα. Στή συνείδηση τῆς ᾿Εκκλησίας ἀσφαλῶς μετράει αὐτό πού εἴμαστε, ὡστόσο ἔχει ἀνυπολόγιστη σημασία αὐτό γιά τό ὁποῖο ἔχουμε κληθῆ. «Οἴδαμεν γάρ ὅτι ἐάν ἡ ἐπίγειος ἡμῶν οἰκία τοῦ σκήνους καταλυθῇ, οἰκοδομήν ἐκ Θεοῦ ἔχομεν οἰκίαν ἀχειροποίητον αἰώνιον ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Καί γάρ ἐν τούτῳ στενάζομεν, τό οἰκητήριον ἡμῶν τό ἐξ οὐρανοῦ ἐπενδύσασθαι ἐπιποθοῦντες» (2 Κορ. 5:1-2).

Μέσα ἀπ᾿ αὐτή τήν ἐσχατολογική θεώρηση τῆς ζωῆς τά βιοηθικά διλήμματα φωτίζονται διαφορετικά. Τό μεῖζον πρόβλημα τῆς Βιοηθικῆς σήμερα εἶναι, ὅτι προσπαθεῖ νά δώση ἀπαντήσεις σέ ἐρωτήματα τοῦ παρόντος, γιά ἕναν ἄνθρωπο πού θά πεθάνη, ἐγκλωβίζοντας ἔτσι τήν ἀνθρώπινη διάσταση στά ὅρια τῆς ἐγκόσμιας ὑλικῆς πραγματικότητας. ῾Η Βιοτεχνολογία καί κατ᾿ ἀκολουθία καί ἡ Βιοηθική, σ᾿ ἕνα μεγάλο βαθμό, ὑπηρετοῦν τίς ὑλικές, καί ἑπομένως τίς φθαρτές ἀνάγκες τοῦ ἀνθρώπου. Φιλοδοξοῦν νά ὑπηρετήσουν τίς ἀνάγκες τῆς βιολογικῆς ὑπάρξεως, συχνά ἀγνοῶντας τήν πνευματική διάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Φαίνεται νά ἀγνοῆ ἡ σύγχρονη Βιοηθική τήν αἰώνια, δηλ. τή θεία προοπτική τοῦ ἀνθρώπου. Μποροῦμε συνεπῶς νά μιλᾶμε γιά ἐκκοσμικευμένη Βιοηθική πού ὑπηρετεῖ τίς ἀνάγκες ἑνός ἐκκοσμικευμένου κόσμου.

῎Αν ἀξιολογήση κανείς τή βιολογική ζωή στή βάση τοῦ θανάτου, θά καταλήξη σέ συμπεράσματα τελείως διαφορετικά ἀπ᾿ αὐτά πού θά τοῦ ὑπαγορεύη μιά ἐκτίμηση, ἡ ὁποία θά στηρίζεται στήν πίστη ὅτι ὁ ἄνθρωπος ὑπάρχει γιά νά μή πεθάνη. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ βιολογική ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου ἔχει μοναδική καί ἀνεκτίμητη ἀξία ὄχι γιατί εἶναι σύντομη καί τελειώνει μέ τό θάνατο, ἀλλά γιατί εἶναι μοναδική εὐκαιρία ἀθανασίας. ῎Αν δῆ κανείς τή βιολογική ζωή ὡς ἀνυπολόγιστη δωρεά τοῦ Θεοῦ γιά τήν προετοιμασία τῆς πνευματικῆς ζωῆς, τότε οἱ ἐκτιμήσεις του γιά τά πράγματα τοῦ κόσμου θά ἀξιολογοῦνται διαφορετικά. «Καί γάρ οἱ ὄντες ἐν τῷ σκήνει στενάζομεν βαρούμενοι, ἐφ᾿ ᾧ οὐ θέλομεν ἐκδύσασθαι ἀλλ᾿ ἐπενδύσασθαι, ἵνα καταποθῇ τό θνητόν ὑπό τῆς ζωῆς. ῾Ο δέ κατεργασάμενος ἡμᾶς εἰς αὐτό τοῦτο Θεός, ὁ δούς ἡμῖν τόν ἀρραβῶνα τοῦ Πνεύματος. Θαρροῦντες οὖν πάντοτε καί εἰδότες ὅτι ἐνδημοῦντες ἐν τῷ σώματι ἐκδημοῦμεν ὑπό τοῦ Κυρίου, διά πίστεως γάρ περιπατοῦμεν οὐ διά εἴδους· θαρροῦμεν δέ καί εὐδοκοῦμεν μᾶλλον ἐκδημῆσαι ἐκ τοῦ σώματος καί ἐνδημῆσαι πρός τόν Κύριον. Διό καί φιλοτιμούμεθα, εἴτε ἐνδημοῦντες εἴτε ἐκδημοῦντες, εὐάρεστοι αὐτῷ εἶναι» (2 Κορ. 5:4-9).

(7) Τό ἐκκλησιαστικό φρόνημα θεμέλιο γιά μιά αὐθεντική Βιοηθική.

῾Η Βιοηθική μπορεῖ νά λειτουργῆ λυτρωτικά πράγματι γιά τόν ἄνθρωπο, ὅταν θεμελιώνεται στό χριστιανικό φρόνημα καί δηλώνη τό ἦθος τῆς θεώσεως. Εἶναι λάθος νά πιστεύουμε ὅτι ἡ Βιοηθική, ὡς σύστημα κανόνων καί ἠθικῶν ἐπιταγῶν, θά μπορῆ νά ἐλευθερώση τόν ἄνθρωπο ἀπό τά διλήμματα, στά ὁποῖα τόν ὁδηγεῖ ἡ πρόοδος τῆς Βιοτεχνολογίας. ῾Ο κάθε ἄνθρωπος εἶναι ἐλεύθερο καί ἀνεπανάληπτο πρόσωπο, τό ὁποῖο μέσα στή δική του ἱστορία ἔρχεται νά ἀντιμετωπίση καταστάσεις πού ἀφοροῦν ἀποκλειστικά αὐτόν τόν ἴδιο. Καμμιά κωδικοποίηση κανόνων καί ἠθικῶν ἐντολῶν μπορεῖ νά ἐπιλύση τά προβλήματα πού ἀντιμετωπίζει ὁ ὅποιος συγκεκριμένος ἄνθρωπος. Τό ζήτημα εἶναι, ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος ζῆ στό φάσμα τῆς τεχνολογίας καί τῆς προόδου, νά ἔχη νοῦν Χριστοῦ, ὥστε νά διακρίνη τά πράγματα. ῎Αν συσχηματίζεται καί προσαρμόζεται ἄκριτα σέ ὅσα ὁ παρών αἰῶνας ἀναδεικνύει, τότε ὁ νοῦς του χάνει τή διαύγειά του. ῾Ο Παῦλος ἀναφέρεται στή μεταμόρφωση τοῦ νοῦ καί πιστεύουμε ὅτι ὁ λόγος του εἶναι ἰδιαίτερα ἐπίκαιρος σήμερα. «Καί μή συσχηματίζεσθε τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλά μεταμορφοῦσθαι τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοός ὑμῶν, εἰς τό δοκιμάζειν ὑμᾶς τί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ἀγαθόν καί εὐάρεστον καί τέλειον» (Ρωμ. 12:2).

῾Η Βιοηθική, γιά νά εἶναι αὐθεντική ἀνθρώπινη ἐλπίδα καί γιά νά βοηθάη οὐσιαστικά στή λύση τῶν προβλημάτων καί στήν ὀρθή ἀντιμετώπιση τῶν διλημμάτων πού ἐγείρει ἡ πρόοδος τῆς ἐπιστήμης, θά πρέπει νά μή εἶναι ἁπλή θεραπενίδα τῆς εὐημερίας. Θά πρέπει νά δῆ τόν ἄνθρωπο στήν πραγματική του διάσταση καί ὄχι ἀποκλειστικά καί μονιστικά στή βιολογική του ὕπαρξη καί στήν ὑλική ἀνάπαυσή του. ῾Ο ἄνθρωπος δέν εἶναι μόνο ὑλικοσωματική ὀντότης. Τό πολυτιμώτερο πού ἔχει δέν εἶναι τό σῶμα, ἀλλά ἡ ἀθάνατη ψυχή του πού τόν καθιστᾶ ἐλεύθερο πρόσωπο, εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία μπορεῖ νά ἀξιολογῆ ὅσα ἀνήκουν στόν ἄνθρωπο καί ὅσα τόν περιβάλλουν. Εἶναι ἀνάγκη νά ὑπάρχη διαβάθμιση τῶν ἀξιῶν καί ἐκκλησιαστική ἀξιολόγηση τῆς ζωῆς. ῾Ο ἄνθρωπος εἶναι πάνω ἀπ᾿ ὅλα ἀθάνατη ψυχή γιά τήν ὁποία ἐπιφυλάσσεται αἰώνια θεία κοινωνία. ῾Ο Μ. Βασίλειος ὡραιότατα διευκρινίζει τό ζήτημα. «Πρόσεχε οὖν σεαυτῷ· τουτέστι, μήτε τοῖς σοῖς μήτε τοῖς περί σε, ἀλλά σεαυτῷ μόνῳ πρόσεχε. ῎Αλλο γάρ ἐσμέν ἡμεῖς αὐτοί, καί ἄλλο τά ἡμέτερα, καί ἄλλο τά περί ἡμᾶς. ῾Ημεῖς μέν οὖν ἐσμεν ἡ ψυχή καί ὁ νοῦς, καθό κατ᾿ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος γεγενήμεθα· ἡμέτερον δέ τό σῶμα καί αἱ δι᾿ αὐτοῦ αἰσθήσεις· περί ἡμᾶς δέ χρήματα, τέχναι καί ἡ λοιπή τοῦ βίου κατασκευή. Τί οὖν φησιν ὁ λόγος; Μή τῇ σαρκί πρόσεχε, μηδέ τό ταύτης ἀγαθόν ἐκ παντώς τρόπου δίωκε· ὑγείαν καί κάλλος καί ἡδονῶν ἀπολαύσεις, καί μακροβίωσιν· μηδέ χρήματα καί δόξαν, καί δυναστείαν θαύμαζε· μηδέ ὅσα σοι τῆς προσκαίρου ζωῆς τῆς ὑπῆρεσίαν πληροῖ, ταῦτα μεγάλα νομίσας, τῇ περί ταῦτα σπουδῇ τῆς προηγουμένης σεαυτοῦ ζωῆς καταμέλει· ἀλλά πρόσεχε σεαυτῷ· τουτέστι, τῇ ψυχῇ σου. Ταύτην κατακόσμει, καί ταύτης ἐπιμελοῦ».

'Η ᾿Ορθοδοξία μέ τό ἀσκητικό της φρόνημα καί την ἡσυχαστική παράδοσή της βλέπει τόν ἄνθρωπο ὄχι στά στεγανά ὅρια τῆς ἐπίγειας ζωῆς του, ἀλλά στήν ἐσχατολογική του δόξα. ῞Οταν ὁ ἄνθρωπος ἀξιολογήση τή βιολογική μέ κριτήριο τήν ἐκκλησιολογική του ὕπαρξη, ἡ ὅλη συμπεριφορά του φωτίζεται καί ἀποκτᾶ νέο νόημα ἡ κάθε πράξη του. ῾Η ᾿Ορθόδοξη παράδοση σταθερά ἐπαγγέλλεται, ὅτι μεγαλύτερη ἀξία ἀπ᾿ ὅτι εἶναι, ἔχει γιά τόν ἄνθρωπο αὐτό πού μπορεῖ νά γίνη, θεός κατά χάρη. ῎Αν δοῦμε τή ζωή τοῦ ἀνθρώπου σ᾿ αὐτή της τή θεολογική καί ἐκκλησιοκεντρική ἔκταση, ἡ θεώρηση τῶν διλημμάτων πού δημιουργοῦν οἱ βιοϊατρικές μέθοδοι ἐκλαμβάνει ἄλλο χαρακτῆρα. Τότε μποροῦμε νά καταλάβουμε, ὅτι κάθε νέα μέθοδος τῆς ᾿Ιατρικῆς καί κάθε πρόοδος τῆς Βιολογίας εἶναι εὐλογημένη, ἄν ἀποβλέπη στόν ὅλο ἄνθρωπο, πού ζῆ μέν στόν παρόντα αἰῶνα πορεύεται ὅμως στόν αἰῶνα τόν μένοντα. ᾿Αντίθετα κάθε ἀνακάλυψη στόν τομέα τῆς Βιοτεχνολογίας πού ἐγκλωβίζει τόν ἄνθρωπο στά στεγανά ὅρια τῆς βιολογικῆς του ζωῆς, ὅσο καί ἄν διευκολύνει τή γήϊνη ζωή καί ἀναπαύει τό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ὑποκρύπτει μιά τραγικότητα. Τό συμπέρασμα εἶναι, ὅτι τό ἐκκλησιαστικό φρόνημα εἶναι ἐκεῖνο πού μπορεῖ νά ξεπεράση τά ὅποια βιοηθικά διλήμματα. Δέν μπορῶ νά μή ἀναγνωρίσω τήν ἐπικαιρότητα τῶν λόγων τοῦ Παύλου. «Οἱ κατά σάρκα ὄντες τά τῆς σαρκός φρονοῦσιν, οἱ δέ κατά πνεῦμα τά τοῦ Πνεύματος. Τό γάρ φρόνημα τῆς σαρκός θάνατος, τό δέ φρόνημα τοῦ Πνεύματος ζωή καί εἰρήνη... ῾Υμεῖς δέ οὐκ ἐστέ ἐν σαρκί, ἀλλ᾿ ἐν Πνεύματι, εἴπερ Πνεῦμα Θεοῦ οἰκεῖ ἐν ὑμῖν» (Ρωμ. 8:5-9).

 

 

"ΠΕΡΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΖΩΗΣ"

Συνέντευξη στους μαθητές της Γ' τάξης του Βαρβακείου Λυκείου
Περιοδικό Πυρφόρος, 7.2008

 

Ερώτηση: Θα μπορούσατε να μας πείτε δυό λόγια για την ενασχόλησή σας με τη Βιοηθική και το Κέντρο Βιοηθικής του οποίου είστε ιδρυτής και πρόεδρος; Πώς ξεκίνησε αυτό το πράγμα;

 

 Απάντηση: Η ενασχόλησή μου με τη Βιοηθική άρχισε το 1993 όταν βρέθηκα με μια παρέα από ανήσυχα νέα παιδιά που διαρκώς μου έθεταν ερωτήματα. Εγώ τότε δεν ήμουν και πολύ σχετικός. Άρχισα λοιπόν να διαβάζω σχετικά και μαζί με αυτή την ενδιαφέρουσα νεανική παρέα συστηματικά μελετούσαμε και συζητούσαμε τέτοια θέματα, ήλθαμε σε επαφή με ανά­λογα κέντρα του εξωτερικού καὶ τελικά αποφασίσαμε να ιδρύσουμε μαζί με μια oμάδα εξαιρετικών επιστημόνων διαφόρων κλάδων το πρώτο στην Ελλάδα Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, στον Βύρωνα. Θα ήταν πολύ ωραία κάποια μέρα να πηγαίναμε να σας το δείξω. Είναι ένας πολύ σύγχρονος και συνάμα γλυκός χώρος, υπάρχει μία υπέροχη, πολύ καλά ενημερωμένη, βιβλιοθήκη μὲ ουσιαστικά στον κλάδο βιβλία και περιοδικά, έχουμε και ηλεκτρονική βιβλιοθήκη με 70000 τόμους, που είναι απόλυτα εκσυγχρονισμένη, οργανώνουμε ετήσια μεταπτυχιακά σεμινάρια, λειτουργούμε ως δεξαμενή ελεύθερου και ποιοτικού προβληματισμού και συνεργαζόμαστε με διεθνή κέντρα.

Γνωρίζοντας αυτήν την προσπάθεια ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, μόλις εξελέγη, μου ανέθεσε την ευθύνη σύστασης Επιτροπής Βιοηθικής της Εκκλησίας και την προεδρία της με την οποία το Κέντρο Βιοηθικής συνεργάζεται στενά. Τώρα βρίσκεται σε εξέλιξη ένα πρωτοποριακό σεμινάριο για τα hospices το οποίο συνδιοργανώνουμε.

 

Ερώτηση: Τι ακριβώς είναι τα hospices;

 

Απάντηση: Τα hospices είναι κέντρα και προγράμματα περιθάλψεως ασθενών τελικού σταδίου. Όταν έχουμε έναν ασθενή, κυρίως καρκινοπαθή, προσπαθούμε συνήθως καταπολεμήσουμε την ασθένεια χειρουργικά ή ακτινοθεραπευτικά ή χημειοθεραπευτικά. Όταν όμως σε κάποιες περιπτώσεις οι ελπίδες της θεραπείας τελειώσουν, συνειδητοποιούμε ότι ο ασθενής μας φεύγει αμετάκλητα. Αυτό η ιατρική το νοιώθει ως ήττα, δεν μπορούμε να θεραπεύσουμε, αλλά και δεν έχουμε τίποτε άλλο να του προσφέρουμε. Θέλουμε λοιπόν να φύγει, να αδειάσει το κρεβάτι για να βάλουμε έναν άλλον στον οποίο να μπορούμε κάτι να προσφέρουμε. Τότε πού θα πάει αυτός; Το νοσοκομείο δεν τον θέλει, δεν υπάρχουν ιδρύματα που να δέχονται τέτοια περιστατικά, το σπίτι δεν έχει ούτε τη γνώση ούτε τη δυνατότητα να στηρίξει ούτε ενδεχομένως την οικονομική ευχέρεια να πληρώσει τις αποκλειστικές, οι οποίες μάλιστα θα έπρεπε να είναι και εξειδικευμένες.

 

Το κενό αυτό έρχεται να το καλύψει το hospice. Εμείς θέλουμε να κάνουμε ένα ίδρυμα για να αγκαλιάσουμε τέτοιους συνανθρώπους μας στις τελευταίες τους μέρες και στιγμές, να τους ανακουφίσουμε, να συμπαρασταθούμε από κάθε πλευρά και στην οικογένεια και να τους έχουμε και στο σπίτι και στο ίδρυμα. Στο σπίτι θα στέλνουμε εμείς τους νοσηλευτές για να μην επιβαρύνεται η οικογένεια. Οι νοσηλευτές αυτοί θα έχουν εξειδικευθεί στην ανακουφιστική θεραπεία, θα έχουν την απαιτούμενη γνώση. Τέτοια ιδρύματα υπάρχουν στην Αγγλία και στην Αμερική, έχουν δε αρχίσει να εξαπλώνονται επιτυχώς και στις Βαλκανικές χώρες, στη Ρουμανία, στη Ρωσία, στην Πολωνία, στην Κύπρο. Υπάρχουν ακόμη και στο Ζιμπάμπουε. Δεν υπάρχει όμως κανένα στην Ελλάδα. Το ευχάριστο είναι ότι αρκετοί εδώ και χρόνια έχουν αντιληφθεί την ανάγκη, ουσιαστικά δε συνέβαλαν στη δημιουργία του κατάλληλου θεσμικού πλαισίου, το οποίο μάλιστα υπογράφηκε τον περασμένο Αύγουστο (2007). Με τα δεδομένα αυτά, εμείς ως Μητρόπολη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, παίρνουμε την πρωτοβουλία να δημι­ουργήσουμε μια μονάδα με 15 ως 20 κρεβάτια, η οποία είναι πολύ καλή. Παράλληλα φροντίζουμε και για τη λειτουργική υποδομή με ένα επιτελείο νοσηλευτών και γιατρών, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών οι οποίοι θα φροντίζουν όσους μπορούν εκ των ασθενών στα σπίτια τους.

 

Για να καταλάβετε, με τα Αγγλικά δεδομένα, ένα επιτελείο 5-6 γιατρών, 60 νοσηλευτών, 6-7 ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών και 1-2 ιερέων μαζί με 600-700 εθελοντές, θα μπορούσαν να καλύψουν 130 ασθενείς στα σπίτια τους, περίπου 30 να τους μεταφέρουν σε ημερήσια βάση στο Κέντρο και να τους επιστρέφουν στα σπίτια τους, και να κρατήσουν 15 περιστατικά ως εσωτερικούς ασθενείς. Με τον τρόπο αυτόν, κάθε ασθενής, ανάλογα με τις ανάγκες του, έχει παρηγορητική φροντίδα, αγάπη, ανακούφιση από τον πόνο, από τα συμπτώματα των τελευταίων στιγμών, ανθρώπινη παρουσία, λίγο σεβασμό. Αυτό όλο ονομάζεται ανακουφιστική αγωγή ή παρηγορητική φροντίδα. Στα πλαίσια λοιπόν της προετοιμασίας ενός τέτοιου Κέντρου, οργανώσαμε φέτος αυτό το σεμινάριο και προσκαλέσαμε δύο ομιλητές από την Αγγλία, μια γιατρό από τη Ρουμανία, μια από την Κύπρο, και όποιους Έλληνες ειδικούς βρήκαμε, προκειμένου να μας μεταφέρουν τη γνώση και εμπειρία τους.

 

Ερώτηση: Αυτό μας φέρνει στο ζήτημα της ευθανασίας. Ποια είναι η γνώμη σας γι' αυτό;

 

Απάντηση: Έχουμε έναν άνθρωπο ο οποίος έχασε τις ελπίδες του και καταλήγει πολύ επώδυνα. Στην περίπτωση αυτήν, γεννιέται η φυσική σκέψη: αφού ούτως ή άλλως θα πεθά­νει, γιατί να μην υποβοηθήσουμε και επιταχύνουμε τον θάνατό του ώστε να αποφύγει τους πόνους των τελευ­ταίων ημερών. Όπως έλεγε και ο Ιωνάς στην Π. Διαθήκη «κρείττων με αποθανείν», δεν αντέχω άλλο, έχω λιώσει. Καλύτερα νὰ πεθάνω.

 

Υπάρχει κι άλλη μία διάσταση στο θέμα. Η πρόοδος της ογκολογίας έχει φτάσει σε σημείο που ασθενείς που άλλως θα πέθαιναν σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα, με τις σύγχρονες θεραπείες, παρατείνεται μεν η διάρκεια της ζωής τους αλλά φεύγουν με παράπλευρους πόνους και δυσφορία που ως τώρα δεν υπήρχε. Κερδίζουμε σε χρόνο αλλά χάνουμε ενδεχομένως σε ποιότητα. Η ευθανασιακή αντίληψη λέγει ότι αν φθάσουμε σε αυτό το σημείο καλύτερα νά χάσουμε σε χρόνο και να κερδίζουμε σε ποιότητα. Αυτό όμως σημαίνει παρέμ­βαση, δηλαδή υποβοήθηση στον θάνατο.

 

Σαν απάντηση σε αυτό το πρόβλημα, γεννήθηκε η ανακουφιστική αγωγή ως επιστήμη πλέον για να μπορέσει να διευκολύνει αυτούς τους ανθρώπους και να αντιμετωπίσει τις δυσμενείς συνέπειες που η επιστημονική και τεχνολογική μας πρόοδος έχει δημιουργήσει σε τέτοιους ασθενείς. Με τον τρόπο αυτόν, αντί να τους κάνουμε να θέλουν να καταλήξουν, η αγάπη, η φροντίδα, η μέριμνα, η ανακούφιση, η ψυχολογική και πνευματική υποστήριξη τους κάνουν να περνούν τις τελευταίες τους στιγμές πραγματικά ανακουφισμένοι. Έτσι δίνουμε και χρόνο και ποιότητα και ήθος. Αυτή είναι η απάντηση στην ευθανασία. Το αίτημα της ευθανα­σίας πολλές φορές είναι το μεγάλο ερώτημα τέτοιων ασθενών αν τελικά εμείς τους αγαπάμε ακόμη και τους θέλουμε κοντά μας. Έτσι, αν ο ασθενής πει «δεν μπορώ άλλο, βοηθήστε με να πεθάνω», αυτό μπορεί να βγάλει ως απάντηση το «σε καταλαβαίνουμε, θα σε βοηθήσουμε να πεθάνεις, τι να κάνουμε να μην υποφέρεις» μπορεί όμως να βγάλει και το «όχι, αδελφέ μου, δεν θέλουμε να φύγεις, εμείς έχουμε ακόμη ελπίδα για σένα, έχουμε αγάπη σε σένα, σε θέλουμε όσο περισσότερο γίνεται κοντά μας. Ίσως πονάς∙ για να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε. Αν έχεις αυτή τη δυσκολία, δυσφορία στην αναπνοή, θα περάσει, θα σε ανακουφίσουμε» κ.ο.κ. Αυτό το θέμα είναι στην πράξη η απάντηση στον έντονο προβλη­ματισμό της ευθανασίας.

 

Για τον λόγο αυτό, προκειμένου να ακούσουμε ποικίλες απόψεις, οργανώσαμε ένα σεμινάριο για την ευθανασία, όπως κάναμε και για τις μεταμοσχεύσεις με επίμονο και αναλυτικό στη συνέχεια προβληματισμό. Για δυόμιση περίπου χρόνια. Το ίδιο και για τις αναπαρα­γωγικές τεχνικές, τρεισήμισι χρόνια. Καλούσαμε κλινικούς εμβρυολόγους, μαιευτήρες, ιδιοκτήτες κλινικών, θεολόγους, ψυχολόγους, κοινωνιολόγους, νομικούς, ανθρώπους που είχαν για διάφορους λόγους θετική ή αρνητική τοποθέτηση στη χρήση των νέων τεχνολογιών· εγώ μάλιστα πήγα ο ίδιος σε κλινικές για να διαμορφώσω προσωπική άποψη. Τελικά καταλήξαμε σε ένα κείμενο και το στεί­λαμε στην Ιερά Σύνοδο ως πρόταση. Ό,τι έγινε για τις Αναπαραγωγικές Τεχνικές έγινε και για τις Μεταμοσχεύσεις και για την Ευθανασία. Με τον τρόπο αυτόν ενημερώθηκε η Σύνοδος για το τι ακριβώς σημαίνει η κάθε τεχνολογία, ποιά η συναφής προβληματική, άκουσε τις προτάσεις μας, προκειμένου να εκφράσει τη συμφωνία ή την ενδεχόμενη επιφυλακτικότητά της για τις προτεινόμενες μεθόδους, όπως παραδείγματος χάρη η λεγόμενη ετερόλογη γονιμοποίηση.

 

Ερώτηση: Τι ακριβώς σημαίνει ετερόλογη γονιμοποίηση;

 

Απάντηση: Σημαίνει γονιμοποίηση με δανεισμό σπέρματος ή ωαρίου. Συνέπεια αυτού είναι το παιδί που θα γεννηθεί να είναι περισσότερο παιδί του ενός γονέα από όσο είναι του άλλου, αφού θα συγγενεύει γενετικά μόνο με τον ένα. Αντιλαμβάνεστε ότι αυτό δημιουργεί ροπή στις σχέσεις του ζεύγους. Θα μπορούσα να σας αναφέρω παραδείγματα που οδηγούν σε φοβερές περιπλοκές.

 

Για φανταστείτε, σε περίπτωση δανεισμού σπέρματος, να χωρίσουν οι γονείς και στο δικαστήριο, όταν ο πατέρας θα ζητάει να βλέπει το παιδί, η μάνα να αρνηθεί ισχυριζόμενη ότι το δικαίωμα να έχει επικοινωνία με το παιδί είναι αποτέλεσμα της γενετικής του συγγένειας μαζί του, ενώ η υποχρέωση να της δίνει διατροφή απορρέει από την απόφασή του να γεννη­θεί το παιδί. Αποφάσισες να γεννηθεί το παιδί; Θα πληρώνεις. Δεν είσαι συγγενής, δεν θα το βλέπεις.

 

Ερώτηση: Δηλαδή δεν είναι τόσο απλά τα θέματα. Έχουν πολλές πλευρές με αντιτιθέμενες ανάγκες, επιθυμίες…

 

Απάντηση: Βεβαίως. Άλλη περίπτωση είναι η μεταθανάτια γονιμοποίηση, δηλαδή η γονιμοποίηση με σπέρμα αποθανόντος συζύγου. Εδώ να δείτε προβλήματα και αδιεξοδικές καταστάσεις.

 

Η Εκκλησία φυσικά δε συναίνεσε, ούτε στη φέρουσα μητρότητα, ούτε στην ετερόλογη γονιμοποίηση, ούτε στον πειραματισμό επί των πλεοναζόντων εμβρύων και στην καταστροφή τους ούτε γενικά στις κοινωνικές εκτροπές από τη φυσική διαδικασία.

 

Αυτό είναι ένα παράδειγμα των νέων προβλημάτων που εμφανίζονται στις κοινωνίες μας. Εμείς, ως Εκκλησία, είπαμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν θα έπρεπε, στο μέτρο που μας ερωτούν, να συναινέσουμε. Αποτελούν ακρότητα και κατάχρηση. Αν όμως πρόκειται ιατρικά να υποβοηθηθεί ένα ζευγάρι, χωρίς τέτοιου τύπου υπερβολές, δεν νομίζω ότι η Εκκλησία θα στεκόταν εμπόδιο.

 

Δυστυχώς καθώς περνούν τα χρόνια αυξάνει ανησυχητικά η υπογονιμότητα, πράγμα που οδηγεί στην ανάγκη να υποβοηθηθεί ενδεχομένως η επιθυμία απόκτησης παιδιών, χωρίς όμως να ασεβή­σουμε στην ιερότητα της ζωής και να προσκρούσουμε στην κοινή λογική.

 

Η Εκκλησία λοιπόν της Ελλάδος έχει εγκρίνει τρία επίσημα κείμενα -μπορώ να σας δώσω κιόλας ένα αντίτυπο. Ένα είναι για τις Μεταμοσχεύσεις, ένα για την Ευθανασία και ένα για τις Τεχνικές Αναπαραγωγής. Όλα έχουν μεταφρασθεί στα αγγλικά, στα γαλλικά και στα ρωσικά.

 

Στα θέματα της γενετικής μηχανικής, των βλαστοκυττάρων κ.λπ. δε βιαστήκαμε, διότι οι αλλαγές είναι τόσο ραγδαίες και τόσο εκπληκτικές και εντυπωσιακές. Στην αρχή φάνηκε ότι τα εμβρυικά βλαστοκύτταρα τα οποία είναι ολοδύναμα, μπορούν να δώσουν ποικίλους ιστούς, καὶ ότι μόνον αυτά θα λύνανε ένα σωρό προβλήματα. Τώρα αρχίζει να φαίνεται ότι υπάρχουν και ενήλικα βλαστοκύτταρα από ιστούς όπως είναι το δέρμα, τα δόντια, όπως είναι τα βλαστοκύτταρα του ομφαλίου λώρου, τα ομφαλοπλακουντιακά. Ο βιοηθικός προβληματισμός για τα διάφορα είδη βλαστοκυττάρων ποικίλλει.

 

Ερώτηση: Απλά πριν μας πείτε για τα βλαστοκύτταρα να έκανα εγώ μια ερώτηση που έχει σχέση με αυτά που μας είπατε. Για τις αμβλώσεις, έχω δει πολλές φορές και στον τύπο και στην τηλεόραση, η Εκκλησία κρατάει μια αρνητική στάση απέναντι στις αμβλώσεις, όμως σήμερα που υπάρχουν και οι τεχνικές προγεννητικού ελέγχου, μπορούν να προληφθούν γεννήσεις ατόμων που θα έχουν προβλήματα και τα ίδια δε θα περάσουν όμορφα τη ζωή τους και οι γονείς τους επίσης λόγω προβλημάτων ή ας πούμε πολλοί άνθρωποι δε θέλουν να κάνουν παιδιά και κατaλήγουν να τα παρατάνε, να τα πετάνε, εσείς ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι η στάση της Εκκλησίας απέναντι στις αμβλώσεις;

 

Απάντηση: Νομίζω είναι πολύ καίριο ζήτημα και πολύ σημαντική αυτή η ερώτηση. Οι αμβλώσεις είναι ένα πολυδιάστατο πρόβλημα με πλείστες όσες περιπτώσεις. Μία περίπτωση είναι αυτή της διακοπής μιας ανεπιθύμητης κύησης. Μπορεί η Εκκλησία να ανθίσταται σ’ αυτό, αλλά στην πράξη το ερώτημα ή εξώγαμο παιδί ή άμβλωση είναι αρκετά σύνηθες. Άλλη περίπτωση είναι όταν κινδυνεύει η ζωή της μητέρας. Δεν είναι σύνηθες, αλλά είναι υπαρκτό το πρόβλημα και πρέπει η κοινωνία, η ιατρική κοινότητα, οι συγγενείς να αποφασίσουν το τι θα κάνουν. Άλλοτε πάλι υπάρχει επαπειλούμενη τερατογένεση. Παραδείγματος χάρη η μητέρα δεν έχει περάσει ερυθρά και γι’ αυτό κάνει εμβόλιο κατά της ερυθράς -αυτό να το ξέρετε τα κορίτσια-, δεν δίνει σημασία ή δεν έχει καλά ενημερωθεί και μένει έγκυος. Μένει έγκυος και αυξάνεται το έμβρυο, το πληροφορείται ο γιατρός και της λέει ότι το ενδεχόμενο να έχουμε τερατογένεση είναι πολύ σημαντικό.

 

Μια τέταρτη περίπτωση είναι όταν πρόκειται να γεννηθούν παιδιά με μεσογειακή αναιμία ή με σύνδρομο down. Βέβαια υπάρχει και μια πολύ μεγάλη κατηγορία προβλημάτων που δεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε. Παραδείγματος χάριν ο αυτισμός, η νοητική στέρηση κ.λπ. Το μεγάλο ερώτημα είναι ότι ο κάθε ένας από μας πέρασε από το εμβρυϊκό στάδιο ανάπτυξης, πράγμα που σημαίνει ότι αυτό που καταστρέφουμε είναι άνθρωπος αναπτυσσόμενος σε εξέλιξη. Κάνουμε ένα ενδεικτικό test και η ένδειξη προβλέπει πολύ μεγάλη πιθανότητα παθολογικού εμβρύου. Γιατί αυτό το παιδάκι μπορούμε να το σκοτώσουμε μέσα στην κοιλιά της μάνας του και δεν μπορούμε να το σκοτώσουμε μόλις γεννηθεί; Ερωτώ, είναι πιο δύσκολο ένα παιδί με σύνδρομο down να το αναπτύξουμε, να το βοηθήσουμε να μεγαλώσει όσο μπορούμε αποδεχόμενοι την ανεπάρκεια που έχει, απ’ ό,τι είναι ένα παιδί με σπαστικότητα και νοητική στέρηση; Το παιδί με το down απλώς επειδή το διαγιγνώσκουμε μπορούμε να διακόψουμε την κύηση. Εάν τώρα καταφέρουμε να κάνουμε έγκαιρη διάγνωση σε ένα μεγάλο φάσμα άλλων παθήσεων, ίσως και πολύ πιο ελαφρών, τότε η πρακτική της διακοπής της κύησης θα επεκτεινόταν ανησυχητικά. Παραδείγματος χάριν, οκτώ τοις χιλίοις των παιδιών γεννιούνται με συγγενή καρδιοπάθεια. Παιδιά με σοβαρές συγγενείς καρδιοπάθειες, όπως τετραλογίες Falot ή μετάθεση των μεγάλων αγγείων, αν μπορούσαμε να τα διαγιγνώσκαμε δεν θα διακόπταμε την κύηση; Σήμερα γεννιούνται τόσα παιδιά, χειρουργούνται από εξαιρετικούς γιατρούς και ζουν μία θαυμάσια ζωή και εκφράζουν έναν υπέροχο εσωτερικό κόσμο. Οκτώ τοις χιλίοις σημαίνει ότι στις 100.000 γεννήσεις τον χρόνο που έχουμε στην Ελλάδα, περίπου 800 παιδιά γεννιούνται με καρδιοπάθειες. Από αυτά τα 600 χειρουργούνται στο πρώτο έτος και πολύ επιτυχώς. Εάν υπήρχε τρόπος να το διαγνώσουμε, δε θα λέγαμε «αφού μπορώ να αποκτήσω παιδί χωρίς πρόβλημα γιατί να ριψοκινδυνέψω με αυτό; Διακόπτω την κύηση και ξαναδοκιμάζω». Σε στατιστικές βρέθηκε, ότι το 11% των Αμερικανών, αν στη φάση της κυήσεως είχαν παιδί με τάση παχυσαρκίας, θα προχωρούσαν σε άμβλωση. Αυτός είναι δυστυχώς ο κόσμος μας. Ο πειρασμός για το τέλειο παιδί οδηγεί στην ευγονική αντίληψη και στην ελαστικότητα της προγεννητικής ηθικής.

 

Ερώτηση: Ναι αλλά σήμερα η κοινωνία δε βοηθάει τους συγκεκριμένους ανθρώπους.

 

Απάντηση: Πολύ σωστά, η κοινωνία δε βοηθάει κι όσο πηγαίνει δε θα βοηθάει γιατί εάν είχε τρόπο να διαγνώσει και όλες τις συγγενείς καρδιοπάθειες προγεννητικά, θα προτιμούσε να καταργήσει την καρδιοχειρουργική παίδων παρά να σταματήσει τις αμβλώσεις. Σήμερα όλο και περιορίζονται τα ιδρύματα που μπορούν να αγκαλιάσουν παιδάκια με σύνδρομο down. Και όμως πολλά από αυτά κοσμούνται με εκπληκτικά χαρίσματα. Άλλα πάλι άτομα παρουσιάζουν αυτισμό, ταυτόχρονα όμως εμφανίζουν και μοναδικές δεξιότητες. Είναι φυσικό∙ όταν κάτι λείπει, το κενό καλύπτεται από κάποιο άλλο χάρισμα.

 

Προ καιρού πήγα σε ένα πανηγύρι και είδα ένα παιδί, περίπου 20 χρονών με σύνδρομο Down. Ήταν πολύ χαριτωμένο και ζήτησε με τρόπο να πάει στο ιερό. Απ’ ό,τι όμως κατάλαβα δεν του το επέτρεψαν για να μην χαλάσει η εικόνα της πανήγυρης. Τον καλώ λοιπόν εγώ, από το δεσποτικό όπου ήμουνα με τα πολύχρωμα άμφιά μου, και ρωτώ το όνομά του. Μου το λέει και τον στέλνω να πάει στο ιερό να βάλει ένα ρασάκι και να έλθει δίπλα μου. Ήρθε λοιπόν και του έδωσα την πατερίτσα. Δεν την κρατούσα εγώ, την κρατούσε αυτός δίπλα, έβγαλε έναν υπέροχο εσωτερικό εαυτό και καμάρωνε. Το ίδιο το παιδί που η κοινωνία το περιφρονούσε μπορούσε η Εκκλησία να το τιμήσει. Στο τέλος, αντί να πάω για κέρασμα με τους επισήμους, κάθισα με το παιδί αυτό. Αυτός είχε πάει στο σχολείο μέχρι κάποιες τάξεις και μετά σταμάτησε γιατί είχε κάποια δυσκολία με τα μαθηματικά. Του έκανα μερικές ερωτήσεις. Ήταν απίθανος. Συνήθως τα παιδιά με Down δεν είναι καλά στα μαθηματικά. Επειδή είναι ευαίσθητος ο εσωτερικός τους κόσμος είναι καλά σε καλλιτεχνικούς τομείς. Τελικά οι γονείς του πείσθηκαν και τον έστειλαν να συνεχίσει το σχολείο, στο οποίο και πηγαίνει καλά.

 

Με το παιδί αυτό έχω αναπτύξει μία εξαιρετική φιλία. Σας διαβεβαιώνω ότι η συντροφιά μαζί του είναι πολύ ωφέλιμη για μένα από πολλές πλευρές. Εάν αυτό το παιδί είχε περάσει από διαδικασία προγεννητικού ελέγχου, που προφανώς δεν έκανε η μάνα του, σήμερα δεν θα υπήρχε. Η κοινωνία μας δέχεται μόνο τους τέλειους και όχι και αυτούς που προκύπτουν μέσα από ατέλειες….. Είναι μέσα στη φύση μας οι ατέλειες για να γεννούν την αγάπη, τη φροντίδα, τη μέριμνα. Μια κοινωνία που αρνείται τις ατέλειες καταντάει να είναι τόσο σκληρή. Σκληρά αποφασίζει μία έκτρωση, σκληρά αντιμετωπίζει και κάποιον που αρνούμενος να διακόψει μια κύηση επιλέγει το ενδεχόμενο ενός παθολογικού παιδιού.

 

Είναι τόσο όμορφο να σεβαστούμε τη ζωή και μέσα από την ατέλειά της. Δυστυχώς είναι ευγονική η αντίληψή μας και ευθανασιακή. Θέλουμε το βόλεμα πάρα πολύ και θυσιάζουμε το μυστήριο της ζωή στο βωμό της κατά τη γνώμη μας ποιότητάς της. Για φανταστείτε ας πούμε η Εκκλησία να μπορούσε να αγκαλιάσει τον πόνο, την ανάγκη, να προστατεύσει τη ζωή με τέτοιου τύπου σύγχρονους τρόπους και να αναδείξει την αγάπη και τον σεβασμό στην κοινωνία μας!

 

Προ μηνών είχα πάει σε ένα τέτοιο ίδρυμα, στην Κάντζα, όπου είδα παιδιά με νοητική στέρηση και αυτισμό. Εκεί γνώρισα έναν σαρανταπεντάρη, ο οποίος στεκόταν καθισμένος ανέκφραστος με το κεφάλι κατεβασμένο. Αυτός είχε το χάρισμα να του αναφέρεις μια τυχαία ημερομηνία και να σου λέγει την αντίστοιχη μέρα. Άρχισα λοιπόν να βάζω ημερομηνίες από γεγονότα που ήξερα, πότε παρουσιάστηκα στο στρατό, πότε πήρα το διδακτορικό μου, πότε χειροτονήθηκα. Σε λιγότερο από τρία δευτερόλεπτα, εύρισκε τις αντίστοιχες μέρες της εβδομάδας. Όπως μου είπαν οι εκπαιδευτές, τέτοιου τύπου άνθρωποι, μπορούν να παρουσιάζουν σπάνιες δεξιότητες και ικανότητες.

 

Επίσης, μια κοινωνία που δεν μπορεί να δεχτεί αυτούς που προκύπτουν από τη γέννησή τους με αναπηρίες πώς θα αγκαλιάσει αυτούς που κατά την πορεία της ζωής τους εμφανίζουν προβλήματα; Στην πραγματικότητα και αυτούς δεν τους θέλει. Είναι σκληρή η κοινωνία μας. Εμείς καλούμαστε να πούμε τη γνώμη μας, και την λέμε, και καλά κάνει η Εκκλησία να διατυπώνει τέτοιες απόψεις, για να ακούγεται και μια φωνή σεβασμού άλλου είδους και άλλου ήθους. Συμφωνώ ότι αυτό πρέπει να γίνεται δίχως σκληρότητα και εισαγγελικό ύφος, αλλά με σεβασμό και κατανόηση και αγάπη προς το γεγονός της ζωής, ιδίως σε αυτές τις δύσκολες φάσεις.

 

Ερώτηση: Πες τε μας κάτι για τα βλαστοκύτταρα. Τι είναι τα βλαστοκύτταρα και πώς μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε;

 

Απάντηση: Ακούστε μερικά ωραία πράγματα. Οι γυναίκες έχετε πολύ λίγα ωάρια από την εμβρυϊκή ακόμη ηλικία. Κάθε γυναίκα θα εμφανίσει περίπου 400 ώριμα ωάρια στη ζωή της. Μόλις γεννιέται ένα κοριτσάκι έχει μέσα του καμιά δεκαριά χιλιάδες ωάρια και από αυτά θα ωριμάσουν 400, ένα κάθε μήνα. Αυτά είναι όλα. Τα παραγωγικά λοιπόν χρόνια μιας γυναίκας είναι το ισοδύναμο των 400 μηνών, δηλαδή 35 χρόνια. Τι ωραίο πράγμα, τι σοφό, τι ευλογημένο.

 

Δεύτερη ιδιότητα. Το ωάριο είναι το μεγαλύτερο κύτταρο του ανθρώπινου σώματος. Και μάλιστα δεν καταψύχεται. Ενώ καταψύχεται το έμβρυο και το σπέρμα, αυτό δεν μπορεί να καταψυχθεί. Αυτός είναι ο λόγος που στη διαδικασία της τεχνητής γονιμοποίησης, κάνουμε  τη γονιμοποίηση αμέσως, ώστε τα έμβρυα που θα προκύψουν να μπορούμε να τα καταψύξουμε.

 

Αντίθετα, στον άνδρα συνεχώς δημιουργείται σπέρμα μέχρι και προχωρημένη ηλικία, περιέχει εκατοντάδες εκατομμυρίων σπερματοζωάρια και καταψύχεται. Τελικά κατά τη στιγμή της γονιμοποίησης ένα ωάριο πολιορκείται από μερικές χιλιάδες σπερματοζωάρια, μέχρι τη στιγμή που το ένα από αυτά διαπεράσει την κυτταρική μεμβράνη του ωαρίου, οπότε όλα τα άλλα παραιτούνται. Από την πολλαπλότητα των επιλογών φθάσαμε στην μία αμετάκλητη γενετική πορεία. Ίσως αυτή η στιγμή να είναι πιο σημαντική και από τη σύντηξη των πυρήνων που ακολουθεί. Κανείς δεν ξέρει πώς και γιατί τα άλλα παραιτούνται.

 

Εμένα μ’ αρέσει πολύ αυτό. Και από κοινωνική άποψη. Μόλις μια κοπέλα κι ένα αγὀρι κάνουν μία σχέση, οι άλλοι πρέπει να φύγουν από γύρω. Δεν τα κατάφερες; κάτσε στην ακρούλα, βρες άλλο πρόσωπο. Αυτό είναι δική μου αναλογία, λίγο αυθαίρετη, αλλά μου αρέσει.

 

Επιστρέφουμε στη βιολογία. Σε μια-δυο ώρες γίνεται η σύντηξη των πυρήνων. Ενώνονται και δεν ξαναχωρίζουν. Μετά από μερικές ώρες γίνεται η πρώτη μίτωση, η πρώτη διαίρεση, από το ζυγωτό προκύπτουν 2 κύτταρα, τα 2 γίνονται 4, 8, 16, μέχρι 128, 256 και έτσι δημιουργείται η βλαστοκύστη. Στην αρχή όλα τα κύτταρα είναι ίδια μεταξύ τους. Αυτά ονομάζονται βλαστοκύτταρα και φτιάχνουν τη βλαστοκύστη. Μετά από κάποια φάση, αρχίζει η λεγόμενη διαφοροποίηση, κάποια εξ αυτών διαμορφώνονται σε ηπατικά κύτταρα για να κάνουν το ήπαρ, κάποια άλλα γίνονται στομαχικά, άλλα σκελετικά, εγκεφαλικά και φτάνουμε στην έκτη εβδομάδα και έχουμε ένα πολύ μικρό έμβρυο με όλα τα όργανά του, ένα τέλειο ανθρωπάκι. Έχει καρδιά, κάποια υποτυπώδη χεράκια, ποδαράκια, είναι «εξεικονισμένο».

 

Τα πρώτα λοιπόν κύτταρα πριν από τη διαφοροποίηση είναι όλα ίδια και έχουν μέσα τους όλα όλες τις δυνατότητες, να γίνουν δερματικά, να γίνουν εγκεφαλικά, να γίνουν σκελετικά. Σε εκείνη τη φάση είναι ολοδύναμα, μπορούν δηλαδή να δώσουν απ’ όλα τα είδη. Αυτό σημαίνει πως μέσα τους έχουν μια τεράστια μυστική δύναμη. Αυτή τη δύναμη θα θέλαμε να την αξιοποιήσουμε. Αυτή είναι η πρόκληση της έρευνας στα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα.

 

Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα. Μόλις αφαιρέσουμε ένα βλαστοκύτταρο καταστρέφεται το υπόλοιπο έμβρυο. Δεν μπορεί τότε να ζήσει με μείον ένα. Το κάθε βλαστοκύτταρο είναι απαραίτητο για τη ζωή του εμβρύου, έστω και αν όλα είναι ολοδύναμα. Επιτρέπεται να κατα­στρέψουμε ένα έμβρυο, να σκοτώσουμε έναν άνθρωπο στο εμβρυϊκό στάδιο, προκειμένου να κάνουμε μια σημα­ντική ιατρική έρευνα; Και αν ναί, τότε γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε το ίδιο με έναν άνθρωπο αφότου γεννηθεί, προκειμένου να βοηθηθούν με πειράματα επάνω του πολλοί περισσό­τεροι; Εδώ βρίσκεται το ηθικό πρόβλημα.  

 

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι στη φάση αυτή δεν μπορούμε να μιλάμε για άνθρωπο αλλά για ένα άθροισμα κυττάρων. Επίσης ούτε πονάει. Τελικά εκτός από τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα, οι ερευνητές τελευταία έχουν βρει και άλλα στη μύτη, στο δέρμα, στα δόντια με πολύ ενδιαφέ­ρουσες ιδιότητες και σημαντικές δυνατότητες. Μάλιστα, κάποιοι γιαπωνέζοι προσπαθούν να τα «ζαλίσουν» λιγάκι και από πολυδύναμα να γίνουν ολοδύναμα. Με την έρευνα αυτήν τελικά ελπί­ζουμε ότι θα προχωρήσει η έρευνα για τις νόσους του Πάρκινσον, του Αλτσχάιμερ κ.ά.

 

Το βιοηθικό πρόβλημα λοιπόν των βλαστοκυττάρων βασικά συνδέεται με την καταστροφή ή όχι των εμβρύων από τα οποία θα αφαιρεθούν.

 

Από την άλλη πλευρά και η βιομηχανία των βλαστοκυττάρων αποτελεί μια πολύ κερδοφόρα επιχειρηματική δραστηριότητα. Για φανταστείτε, στην Ελλάδα έχουμε περίπου 100.000 γεννήσεις. Σε όλες αυτές γίνεται σύσταση για φύλαξη του ομφαλοπλακουντιακού υγρού. Αν για κάθε περίπτωση η φύλαξη κοστίζει 2000 με 4000 €, αντιλαμβάνεται κανείς την οικονομική διά­σταση του θέματος. Από την άλλη πλευρά, η πιθανότητα να μπορέσουμε να τα αξιοποιήσουμε αυτά είναι κάτω του 1%. Η δε πιθανότητα μελλοντικά να αξιοποιηθούν καλύτερα, παρά τα ποσοστά του 80% που επικαλούνται οι εταιρείες, είναι πολύ χαμηλότερη.  Το ενδιαφέρον είναι ότι από τις 25 ιδιωτικές τράπεζες ομφαλοπλακουντιακού υγρού στην Ευρώπη οι 15 λειτουργούν στην Ελλάδα. Και το πιο παράξενο ότι στη χώρα μας την έκτρωση την καλύπτει η ασφάλεια, ενώ τον τοκετό όχι. Δυστυχώς αυτή είναι η πραγματικότητα.

 

Ερώτηση: Παρατήρησα ότι ασχοληθήκατε με τη Θεολογία αρκετά αργότερα, αν δεν κάνω λάθος, από τις σπουδές σας πάνω στη Φυσική. Πώς προέκυψε αυτή η ανάγκη να ασχοληθείτε;

 

Απάντηση: Μου ήρθε από μέσα, μου προέκυψε, όπως λέτε. Η λέξη «προέκυψε» είναι πολύ καλή. Κανείς δε μου έβαλε την ιδέα. Κανείς δεν φταίει για τις δικές μου επιλογές. Τώρα, το ερώτημα είναι πώς μου ήρθε. Εγώ πέρασα έξι χρόνια μιας απαλής αθεΐας, δηλαδή μιας ειλικρινούς αμφισβήτησης του Θεού. Δεν ήθελα με κανέναν τρόπο να μου φυτευθεί η πίστη ως συναισθηματική ανάγκη ή ως εγωιστικό ιδεολόγημα. Είχα απαίτηση από τον εαυτό μου ο Θεός να μου προκύψει ως εσωτερική βεβαιότητα. Βέβαια, υποψιαζόμουνα ότι η Εκκλησία κρύβει κάτι πολύ μεγάλο και πολύ δυνατό. Με μάγευε η εκκλησιαστική ποίηση και υμνολογία. Είναι κάτι το εκπληκτικό. Ήξερα πολύ καλά αρχαία ελληνικά από τις τελευταίες ακόμη τάξεις του Δημοτικού. Όταν, λοιπόν, πήγαινα στην εκκλησία, από μικρό παιδάκι καταλάβαινα τα λόγια και σταδιακά άρχισα να τα απολαμβάνω. Μου άρεσε πάρα πολύ και η λογοτεχνική διάσταση των κειμένων και οι έννοιες, οι ιδέες και τα νοήματα. Το ίδιο και με την Αγία Γραφή.  Άλλο όμως η ομορφιά και άλλο η αλήθεια. Δεν μπορούσα να πεισθώ για αυτήν την τελευταία. Είναι αληθινός ο Θεός ή μια όμορφη ιδεολογία; Όταν λοιπόν ήμουν στις τελευταίες τάξεις του Λυκείου και στα φοιτητικά μου χρόνια, επέτρεψα στον εαυτό μου να ζήσει μια πάλη ανάμεσα σε μια ειλικρινή αμφισβήτηση και σε μια ελεύθερη συγκατάθεση στον Θεό. Ή ο Θεός υπάρχει και του αξίζουν τα πάντα ή όχι και να τελειώνει το παραμύθι.

 

Πηγαίνοντας στο στρατό άρχισε να μου προκύπτει λίγο ο Θεός. Έβλεπα την απουσία του από τη ζωή των ανθρώπων και αυτό με τρόμαζε. Είναι πολύ τραγική κατάσταση για κάποιον η έλλειψη πίστης και σχέσης με τον Θεό. Όταν μετά πήγα στην Αμερική, στο τμήμα Αστροφυσική στο Harvard, ήμασταν 21 μεταπτυχιακοί φοιτητές, 48 καθηγητές, 162 διδάκτορες, 5 Νόμπελ. Εκπληκτικό περιβάλλον, αλλά και εγωισμός βουνό. Ο κάθε ένας αισθανόταν σαν να είναι το κέντρο του κόσμου. Μέσα σε όλους κι εγώ∙ είχα καβαλήσει το καλάμι και μάλιστα σε κατακόρυφη θέση. Ένοιωθα ότι ήμουν πολύ σπουδαίος, ίσως πιο ικανός από τους άλλους. Αρνιόμουν όμως τη συμμαχία με το ψέμα. Ήθελα να είμαι καλύτερος, όχι να νοιώθω και να το δείχνω. Αυτό δεν μου άρεσε καθόλου. Δεν μπορούσα να συμβιβαστώ, όπως πολύ περισσότερο δεν δέχομαι καθόλου τον εγωισμό, την αλαζονεία και την υπερηφάνεια φυσικά στην εκκλησία. Μου αρέσει και μάλιστα πολύ η ταπείνωση, η αυθεντική σεμνότητα και μετριοπάθεια. Έτσι άρχισε να μη μου αρέσει ο εαυτός μου ούτε η νοοτροπία του συστήματος∙ να με μαγεύει όμως αυτός ο αντίλογος της ταπείνωσης.

 

Αργότερα αποφάσισα να στραφώ σε τομείς βιοϊατρικούς από την οπτική της Φυσικής και της Τεχνολογίας. Πήρα άδεια από το Ηarvard, πήγα στο τμήμα Μηχανολόγων στο ΜΙΤ, προκειμένου να ασχοληθώ με τη μηχανική των ρευστών, παρακολούθησα και ένα πρόγραμμα ιατρικών σπουδών στην Ιατρική Σχολή του Ηarvard, όλα αυτά με σκοπό να περιγράψω τη ροή του αίματος μέσα στο ανθρώπινο σώμα, τους μηχανισμούς συγκλείσεως των βαλβίδων της καρδιάς, τεχνητές αρτηρίες, επινόηση νέων χειρουργικών τεχνικών στα αγγεία, πράγματα πολύ ενδιαφέροντα και όμορφα, και έβαλα ένα στόχο που νόμιζα πως αν τον πετύχαινα θα ήμουν ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος του ...σύμπαντος. Και το πέτυχα. Την 1η Φεβρουαρίου του 1983. Μάλιστα ήταν πολύ περισσότερο απ’ ό,τι φανταζόμουνα. Ήταν σα να βάζεις ένα στόχο να πας κάπου και μόλις φτάσεις ν’ αντιληφθείς πως ήταν πολύ περισσότερο αυτό που βρήκες από ό,τι προσδοκούσες. Παρά ταύτα δε με γέμισε η επιτυχία μου. Ένοιωθα ότι είχα κι άλλον χώρο μέσα μου, ήθελα κι άλλο πράγμα, δεν είχα πλήρωμα. Εκείνο τον καιρό ψαχνόμουνα με τα της Εκκλησίας. Διάβαζα για hobby την πολιτεία του Πλάτωνα -μου άρεσε πολύ η έννοια του «αρίστου», «το ποιείν την πόλιν μίαν». Ασχολούμουν με τη Φυσική, κυρίως την Κοσμολογία, διάβαζα και τα κείμενα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Σε όλα αυτά με μάγευε η έννοια της ενότητας, της αρμονίας, της ισορροπίας. Επίσης το γεγονὸς ότι μέσα στη φύση υπάρχει το ορατὸ και το καταληπτό, υπάρχει και το αθέατο και το ακατάληπτο. Και το μυστικό κρύβεται στα δεύτερα. Δίπλα σε αυτά, η λογική της Εκκλησίας πραγματικά με προκαλούσε. Μου φαινόταν λίγο ...τρελλή λογική: «Οποιος θέλει να είναι πρώτος πρέπει να είναι τελευταίος», λέει ο Χριστός.  «Αν θέλεις να κερδίσεις τη ζωή σου πρέπει να τη χάσεις», «τα μωρά του κόσμου εξελέξατο ο Θεός», επαναλαμβάνει η Γραφή. Βλέπω τον εσταυρωμένο και επιγράφεται «ο Βασιλεύς της δόξης»∙ πώς είναι δυνατόν να είναι νικητής ένας ηττημένος;

 

Όλη αυτή η προβληματική αποτέλεσε τον σπόρο για την απόφασή μου να ασχοληθώ με το αθέατο, με το ακατάληπτο, με το όμορφα τρελλό. Και δεν το μετάνοιωσα καθόλου. Σας είπα και προηγουμένως: Ή ο Θεός υπάρχει και του αξίζουν τα πάντα ή όχι και να τελειώνει το παραμύθι. Και υπάρχει... Νομίζω του έδωσα τα πάντα. Του αξίζει και αξίζει ο εαυτός μας για τέτοια επιλογή. Είμαστε πολύ περισσότερο από 50 ή 60 κιλά κρέατος, από 50 ή 60 χρόνια ζωής, από λίγη εξυπνάδα και μερικά χαρίσματα. Αυτό που αξίζει είναι το κυνήγι της αλήθειας του Θεού.

 

Ερώτηση: Στο χειροτονητήριο λόγο σας λέτε, «αισθάνομαι πως το όραμα της προσωπικής μου κλήσεως αυτό που με μεταμόρφωσε από επιστήμονα σε ιερέα και μοναχό έχει πλέον απομυθοποιηθεί χωρίς να καταλάβω πώς, ο στόχος έχει νοθευτεί από το μικρόβιο της υποχώρησης έχει αλλοιωθεί από τον εσωτερικό συμβιβασμό». Τι εννοείτε;

 

Απάντηση: Εγώ ήθελα να γίνω μοναχός και ξαφνικά με πήρανε και με κάνανε Δεσπότη. Άλλο πράγμα είναι να κυνηγάς τον Θεό σε μια έρημο και άλλο να ασχολείσαι με την καθημερινότητα, έστω και αν αυτή είναι εκκλησιαστική. Άλλο πράγμα είναι να κρύβεται η ομορφιά της ζωής σου στη θέση του τελευταίου και του άγνωστου, του φτωχού και του άσημου και άλλο να έχεις καταντήσει ...επίσημος. Στην πρώτη περίπτωση είσαι σαν μαύρη τρύπα, ζεις την ένταση της βαρύτητας. Στη δεύτερη κινδυνεύεις πολύ να φαίνεσαι χωρίς να είσαι. Όταν λέω, λοιπόν, ότι απομυθοποιήθηκε το όραμά μου, εννοώ ότι για άλλο ξεκίνησα, άλλο με συγκινούσε, και κάτι άλλο προέκυψε στο δρόμο. Αυτό ήταν όλο.

 

Ερώτηση: Έχετε μετανιώσει για κάποιες επιλογές σας;

 

Απάντηση: Για τίποτα. Τελικά, ούτε που έγινα Δεσπότης. Χαίρομαι πάρα πολύ που είμαι μαζί σας, παιδιά, μα πάρα πολύ. Και ίσως αυτό έγινε επειδή είμαι δεσπότης. Πιθανόν, αλλιώς να έχανα την ευκαιρία. Ίσως μίλησα πολύ, αλλά αισθάνομαι ότι πήρα και πολλά. Εγώ μίλησα με τη γλώσσα∙ εσείς με τα πρόσωπα, με το βλέμμα σας, με την παρουσία σας ίσως περισσότερο.  Η επικοινωνία μας ήταν αληθινή, δεν έχει ψευτιά και υποκρισία. Εγώ δεν μίλησα για να δείξω τον εαυτό μου κάπως αλλά για να δώσω τον εαυτό μου όπως είναι. Θα ήταν πολύ ωραίο να καθόμουνα σε μια τρύπα χαμένος, χωμένος σε μια σπηλιά, σωστά χαμένος και χωμένος. Αλλά και αυτό που κάναμε μαζί ήταν υπέροχο. Δε μετάνιωσα καθόλου.

 

Ερώτηση: Πάντως να είστε στην τρύπα είναι εγωιστικό. Ενώ εδώ πέρα, έτσι δεν είναι; κάτι δίνετε, εκεί τι δίνετε σε ποιόν; μόνο σε σας.

 

Απάντηση: Όχι, κάνετε λάθος, θα έρθετε την άλλη φορά να σας πω τι σημαίνει καλά χωμένος σε μια τρύπα. Είναι απίθανο. Εκεί δεν δίνεις μόνο∙ κυρίως δίνεσαι όλος.

 

Ερώτηση: Αυτό πρέπει να είναι ιδιαίτερα μεγάλη πρόκληση για ένα σκεπτόμενο άνθρωπο.

 

 Απάντηση: Είναι όντως μεγάλη η πρόκληση αλλά θα αποφύγω τη λέξη «σκεπτόμενος» άνθρωπος. Η ησυχία δεν είναι για να σκέπτεσαι αλλά για να ζεις. Άλλο στοχασμός και άλλο βίωμα. Ο στοχασμός είναι για τους έξυπνους, το βίωμα του Θεού για τους ταπεινούς. Ο στοχασμός μπορεί να σε ζαλίσει, η ταπείνωση μόνο φωτίζει και ελευθερώνει. Εσείς, βέβαια, να κοιτάξετε να βάλετε τώρα γερά θεμέλια στις σπουδές σας, για να μπείτε στην αλήθεια της ζωής μέσα από την πόρτα της ομορφιάς της. Άλλο πράγμα είναι να μπείτε από τη γκαραζόπορτα των αποτυχιών ή των βασάνων και άλλο από την πύλη της επιτυχίας, της χαράς και της ομορφιάς. Και αυτό σας εύχομαι, να πάτε καλά στις σπουδές σας, να έχετε επιτυχία στις άχαρες αυτές εξετάσεις, τις Πανελλαδικές, που ετοιμάζεστε να δώσετε και να προσέξετε τα χοντρά λάθη στη ζωή σας, και τα άδικα, τα λάθος λάθη, αυτά που μπορείτε και να αποφύγετε, αυτά που έχουν ισόβιες και αθεράπευτες συνέπειες. Μην κάνετε ότι κάνουν οι πολλοί, θα την πατήσετε χωρίς λόγο. Κάνετε αυτό που σας έρχεται, που το επιλέγουν ίσως δυστυχώς λίγοι, θα ευτυχίσετε, θα ξεχειλίσετε και από τα αυτιά σας. Και αν σε κάποια στροφή της ζωής σας βρείτε κάτι υγιές από την Εκκλησία -που υπάρχει πολύ-, μην το περιφρονήσετε∙ είναι απίθανο θησαυροφυλάκιο η σωστή Εκκλησία. Αυτό που απορρίπτετε να ξέρετε δεν είναι η αληθινή εκκλησία. Αυτήν οι περισσότεροι την αγνοούμε.

 

Ερώτηση: Τώρα είναι σωστή;

 

Απάντηση: Δεν ξέρω αν είναι σωστή, ξέρω όμως ότι βγάζει αλήθεια. Εγώ περιμένω τώρα τη μεγάλη Σαρακοστή και τρελαίνομαι. Μπορώ να θηλάσω το καλύτερο γάλα αυτήν την περίοδο. Δεν έχω τηλεόραση, δε βλέπω, δεν ακούω ραδιόφωνο, δε διαβάζω εφημερίδες, τίποτα μόνο στο internet μπαίνω λίγο και ξέρω πού θα μπω. Συντηρώ με τον καλύτερο τρόπο τις γνώσεις μου τις επιστημονικές, ξέρω σήμερα η φυσική πού πάει, η γενετική μηχανική, η πληροφορική, η νανοτεχνολογία, οι βιοεπιστήμες ό,τι μου χρειάζεται, τα επιτεύγματα της σύγχρονης τεχνολογίας. Δεν μπορώ να κάνω έρευνα αλλά ξέρω την κατεύθυνση της έρευνας, τι σκηνικό δημιουργείται. Είναι πολύ ωραίο αίσθημα. Παρά ταύτα, επιτρέψτε μου να σας πω ότι οι αλήθεια που κρύβει η Εκκλησία για τη ζωή και τον Θεό είναι απείρως αυθεντικότερη και περισσότερη από αυτήν που προσφέρει η επιστήμη και η σύγχρονη κοινωνία.

 

Ερώτηση: Είσθε ευτυχισμένος, γεμάτος;

 

Απάντηση: Εσένα πώς σου φαίνεται;

 

Πολύ.

 

Απάντηση: Μην ξεχάσετε όμως ό,τι σας είπα. Αν με αυτή μας την επικοινωνία μπορέσετε να πάρετε λίγη ευτυχία κι εσείς, ε! τότε θα είμαι πολύ πιο ευτυχισμένος.

 

Ερώτηση: Να σας κάνω μια ερώτηση; Είναι για τα πράγματα που γίνονται σήμερα. Απλά με τον προηγούμενο Αρχιεπίσκοπο είχαμε δει ότι η Εκκλησία προσπαθούσε όσο γινότανε να συμμετέχει στα πολιτικά δρώμενα και στις πολιτικές αποφάσεις, τώρα με το νέο Αρχιεπίσκοπο βλέπουμε ότι κρατάει μια άλλη στάση, εσείς ποια πιστεύετε ότι πρέπει να είναι πραγματικά η σχέση κράτους εκκλησίας;

 

 Απάντηση: Νομίζω ότι πήγαμε ν’ ανεβούμε στο γάιδαρο και πέσαμε από την άλλη μεριά. Ας περιμένουμε, όμως. Είναι νωρίς για να αξιολογήσουμε τη νέα προσέγγιση που θα προκύψει. Αυτό που μπορούμε να πούμε είναι ότι αυθεντική είναι η Εκκλησία όταν περισσότερο κρύβει τον πλούτο της παρά δείχνει τα έργα της, που ξέρει να σιωπά παρά να μιλάει. Από την άλλη πλευρά, η Εκκλησία δεν πρέπει να δειλιάζει, να κάθεται στην άκρη, να αμηχανεί. Η Εκκλησία πρέπει να ομολογεί την αλήθεια, να στηρίζει τον αδικούμενο, να συντηρεί τις αξίες, να τολμά, ίσως κάποτε και να ελέγχει. Υπάρχει μια πολύ ωραία αρετή που λέγεται διάκριση, να γνωρίζει κανείς πώς να είναι καινοτόμος, τολμηρός, αληθινός, αυθεντικός και ταυτόχρονα σεμνός, μετριοπαθής, ταπεινός μη επιδεικτικός. Αν η συνεσταλμένη παρουσία, αντί να οφείλεται σε αξιοπρέπεια και σεβασμό, προέρχεται από μειονεξία, αυτό δεν είναι υγιές. Αν πάλι η τόλμη και παρεμβατικότητα κρύβει εγωισμό, τότε μόνο ζημιά κάνει. Τελικά, το μεγάλο είναι να είναι κανείς αληθινός. Και η αληθινότητα κρύβεται πίσω από υγιείς ισορροπίες.

 

Ερώτηση: Θεωρείτε δηλαδή ότι πρέπει να υπάρξει μια μεσότητα όσον αφορά το ρόλο της εκκλησίας στα τεκταινόμενα;

 

Απάντηση:  Εγώ πιστεύω ότι πρέπει να υπάρχει και μεσότητα και ακρότητα και κυρίως διάκριση. Η μεσότητα όπως τη λες εσύ είναι το μέτρο, η εξισορρόπηση πραγμάτων, οι ωραίες αναλογίες. Αν στο αυγολέμονο η μητέρα σας βάζει πολύ λεμόνι ή πολύ αυγό θα κόψει. Πρέπει να βάλει σωστές αναλογίες, αυτό είναι το μέτρο. Αλλά υπάρχει και μια ακρότητα. Θεός, Εκκλησία χωρίς τρέλα δεν γίνεται. Εμένα η ζωή μου έχει ακρότητα, έκανα κάτι ακραίο. Δε ρώτησα κανέναν, ανέλαβα την ευθύνη μου και πήδηξα στο κενό. Η ζωή πρέπει να έχει και τη σύνεση του μέτρου και την τόλμη του ανυποχώρητου. Αυτά δεν αποτελούν αυτοσκοπό. Δεν θέλουμε να δείξουμε κάτι. Μόλις ξεκινάς να παραστήσεις, παύεις να είσαι.  

 

Ερώτηση: Δίνεται δηλαδή έμφαση στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας και στο σιωπηλό έργο της δηλαδή το άνοιγμα προς το συνάνθρωπο;

 

Απάντηση: Αυτό είναι κάτι άλλο, επίσης σημαντικό. Λέει ένας από τους πολύ μεγάλους ησυχαστές της Εκκλησίας: «ουδείς δύναται σωθείναι ει μη δια του πλησίον», δηλαδή δεν μπορεί κανείς να φωτισθεί μέσα του και να σωθεί παρά μόνο μέσα από τον διπλανό του, τον συνάνθρωπό του. Είναι μεγάλη ευλογία ο συνάνθρωπος, ιδίως ο άρρωστος, ο περιφρο­νημένος, ο δύσκολος. Ο άλλος δεν είναι ...άλλος. Είναι συν-άνθρωπος, κοντινός, πλησίον, είναι αυτός με τον οποίο πορευόμαστε και μαζί και κοντά. Είναι επίσης αδελφός, από την ίδια «δελφύν», την ίδια μήτρα. Είναι επίσης αδελφός του Θεού, συγγενής Του. Αύριο το Ευαγγέλιο είναι απίθανο. Λέγει ο Χριστός στους μαθητές του: «κοιτάξτε η ζωή δεν τελειώνει εδώ, αλλά θα σας κρίνει όλους ο Θεός με ένα άλλο πνεύμα. Όχι ανάλογα με την εξουσία και τις ικανότητές σας αλλά ανάλογα με την αγάπη στο συνάνθρωπό σας. Τότε θα πει στους δίκαιους: πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε να πιω, ήμουν στη φυλακή και ήρθατε να με επισκεφτείτε, ήμουν γυμνός και με ντύσατε, ήμουν ασθενής και με επισκεφτήκατε, ήμουν ξένος και με περιμαζέψατε. Τότε θα γυρίσουν αυτοί και θα του πουν: Κύριε, πότε έγιναν αυτά, πότε σε είδαμε σε αυτή την κατάσταση και σου φερθήκαμε έτσι; Και τότε Εκείνος θα τους απαντήσει: εφόσον το κάνατε αυτό σε έναν από αυτούς τους ελάχιστους αδερφούς μου σε μένα το κάνατε».

 

Άρα στο πρόσωπο το δικό σας εικονίζεται ο Θεός, και όταν έρθετε εσείς, τα καλά παιδιά του Βαρβακείου, ή ένας ναρκομανής, ή ένας άρρωστος, ή ένα αλητόπαιδο, ή ένα καλό παιδί, ή ένας δεν ξέρω και γω τι, όλοι είναι αδέλφια του Θεού, ένα παιδί με Down, ένα παιδί με νοητική υστέρηση που θορυβεί στην εκκλησία και κουνιέται επειδή είναι υπερκινητικό, και αυτό περισσότερο είναι παιδί του Θεού. Ας κάνει φασαρία, ας κάνει και ζημιές, ας του ξεφεύγουν και άπρεπες λέξεις, αυτό το παιδί είναι που πρέπει να το αγκαλιάσουμε με υπομονή. Ο δικός μας ψίθυρος είναι φασαρία, η ταραχή που αυτό δημιουργεί είναι ευλογία. Με αυτήν την έννοια το να καταλάβουμε τι αξία έχει καθένας που βρίσκεται κοντά μας, πώς μπορεί να λειτουργήσει ως ευκαιρία στη ζωή μας για κάτι μεγάλο, αυτό αποτελεί πνευματική ευστροφία.

 

Εγώ χαίρομαι πολύ που ήρθατε και γνωριστήκαμε. Σας δέχτηκα σαν παιδιά μου. Το απεύχομαι, αλλά μπορεί να μην ξαναδιασταυρωθούν τα βλέμματά μας. Παρά ταύτα είναι μεγάλη μου χαρά και σας λέω, εάν και όποτε θέλετε και όπου με βρείτε, χτυπήστε την πόρτα, δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά για μένα να σας δώσω ό,τι έχω, και νομίζω αυτό να κάνετε και σεις και ας σας λένε ότι θα χάσετε, μόνο θα κερδίζετε στη ζωή. Χάρηκα πολύ, σας ευχαριστώ που πήρατε την πρωτοβουλία. Σας ευχαριστώ γιατί ήσασταν άγνωστοι σε μένα και τελικά γίνατε μεγάλη ευλογία για μένα. Σας εύχομαι κάθε επιτυχία στις εξετάσεις σας.

 

ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ

τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ.κ. Χριστοδούλου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κατὰ τὰ τελευταῖα 50 χρόνια, ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη προόδευσε ἁλμα- τωδῶς, παραδόξως ὅμως ποτὲ ἄλλοτε ἡ ἀνθρώπινη ζωὴ δὲν ἀπειλήθηκε τόσο πολὺ καὶ τόσο ἄμεσα ἀπὸ τὴν πρόοδο αὐτήν. ̓Αλλὰ καὶ ποτὲ ἄλλοτε οἱ ἐπιστήμονες δὲν συνειδητοποίησαν τόσο ἔντονα τὶς εὐθύνες τους, ποὺ προκύπτουν ἀπὸ μία ἀλόγιστη διασπορὰ ἰατρικῶν μεθόδων, ποὺ θὰ μπο- ροῦσαν νὰ θέσουν σὲ κίνδυνο τὴν ἴδια τὴν ὑπόσταση τοῦ ἀνθρώπινου ὄντος. ̔Η σχετικὴ προβληματολογία γνωρίζει στὶς ἡμέρες μας ἀληθινὴ ἔξαρση, καθὼς πληθύνονται ὅλο καὶ περισσότερο οἱ φωνὲς ἐκείνων πού, ἀνησυ- χώντας ἀπὸ τὶς κυοφορούμενες ἐξελίξεις, ἐπιδιώκουν τὸν περιορισμό, μέσα σὲ πλαίσια ἠθικῶν κυρίως κανόνων, τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας πρὸς ἀπο- σόβηση ἀπευκταίων ἀποτελεσμάτων σὲ βάρος τοῦ ἀνθρώπου.

̔Η ὑγεία πάντοτε βρισκόταν στὸ ἐπίκεντρο τῶν ἀνθρώπινων ἐνδια- φερόντων. Οἱ γνωστικὲς καὶ τεχνολογικὲς δυνατότητες ὅμως τοῦ ἀνθρώπου μέχρι πρόσφατα ἦταν τόσο περιορισμένες ὥστε ποτὲ δὲν προέκυψε τὸ πρό- βλημα ὅτι ἡ ἰατρικὴ παρέμβαση στὸ ἀνθρώπινο σῶμα θὰ μποροῦσε κάπως νὰ διαταράξει ἀνεξέλεγκτα τὴν ἰσορροπία τῆς ψυχῆς. ̔Η ραγδαία ἐξέλιξη καὶ ἀνάπτυξη τῆς βιοϊατρικῆς ἔρευνας καὶ τεχνολογίας κατέστησαν τὸν ρόλο τους ἔντονα παρεμβατικὸ καί, συνυπουργούντων τῶν οἰκονομικῶν καὶ κοι- νωνικο-πολιτικῶν παραμέτρων τῆς ἐποχῆς μας, τοὺς ἐπέτρεψαν νὰ δια- περάσουν τὰ βάθη τοῦ σώματος καὶ νὰ ψηλαφοῦν ριψοκίνδυνα τὰ μυστικὰ καὶ ἄδυτα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς.

Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ ὑποχρεώνονται πλέον οἱ ἀνθρωπιστικὲς καὶ θεολογικὲς ἐπιστῆμες νὰ ἐγκαταλείψουν τὴ θέση τοῦ παθητικοῦ ἀπο- δέκτη, θεατῆ καὶ ἐνίοτε μειονεκτικοῦ θαυμαστῆ τῶν ἐρευνητικῶν κατορ- θωμάτων καὶ νὰ ἐνεργοποιηθοῦν στὸν ρόλο αὐτοῦ ποὺ κρίνει, ἀποτιμᾶ, μελλοντολογικῶς ἐκτιμᾶ καὶ ἀποφασίζει γιὰ τὸ πῶς, πόσο καὶ ἂν θὰ περάσει τὸ πόρισμα τῆς ἔρευνας στὸ στάδιο τῆς ἐφαρμογῆς.

Ἡ ἀνάγκη ἐξεύρεσης ὁρίων ἀνάμεσα στὸ θεραπευτικὸ καὶ τὸ κατα- στροφικό, σὲ αὐτὸ ποὺ προσδιορίζει τὴν ὑγεία καὶ σὲ αὐτὸ ποὺ καθορίζει ἡ ἀλόγιστη ἀνθρώπινη ἀλαζονεία, σὲ αὐτὸ ποὺ ἀνακουφίζει τὸ ἀνθρώπινο σῶμα ἀπὸ τὸν πόνο καὶ σὲ αὐτὸ ποὺ ἀποπροσανατολίζει τὴν ψυχὴ τοῦ

1

ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν προορισμό της, στὴν ἀγάπη γιὰ τὴν ζωὴ καὶ στὴν ἀσέβεια στὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο φέρνει στὴν ἐπιφάνεια τὴν ἔννοια της Βιοηθικῆς μὲ καθαρὰ πνευματικὸ χαρακτήρα.

ΣΥΣΤΑΣΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΒΙΟΗΘΙΚΗΣ

Οἱ κραδασμοὶ τοῦ βιοηθικοῦ προβληματισμοῦ δὲν ἦταν δυνατὸν νὰ ἀφήσουν ἀνέπαφη τὴν ̓Εκκλησία τῆς Ἑλλάδος. ̔Ο κόσμος μας, καὶ τὸ ποίμνιο μὲ τὴν στενὴ ἔννοια τοῦ ὅρου -οἱ πιστοί- καὶ ἡ εὐρύτερη κοινωνία μας, ἀλλὰ καὶ ἡ παγκόσμια κοινότητα ἐπίμονα ζητοῦσαν καὶ ζητοῦν τὸν ̓Ορθόδοξο ἐκκλησιαστικὸ λόγο.

Ἡ ἀνάγκη λοιπὸν ὑπεύθυνου, καλὰ ἐπεξεργασμένου καὶ φωτισμένου ἐκκλησιαστικοῦ λόγου ἐπέβαλε τὴν σύσταση συμβουλευτικῆς ἐπιτροπῆς, ποὺ κύριο ἔργο καὶ ἀποστολή της ἔχει τὴν εἰς βάθος ἐνημέρωση τῶν ἁρμο- δίων καὶ ὑπευθύνων, τὴν λεπτομερῆ ἐπεξεργασία τῶν ἐπὶ μέρους θεμάτων ἀπὸ καθαρὰ Ὀρθοδόξου πλευρᾶς, τὴν παρακολούθηση τῆς σχετικῆς ἐπικαι- ρότητος καὶ τὴν κατὰ τὸ δυνατὸν ἔγκαιρη κατάθεση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μαρτυρίας.

Τὸν ∆εκέμβριο τοῦ 1998, ἡ ̔Ιερὰ Σύνοδος τῆς ̓Εκκλησίας τῆς ̔Ελλάδος, συνέστησε τὴν ̓Επιτροπὴ Βιοηθικῆς της. Η ̓Επιτροπή μας ἀπαρτίζεται ἀπὸ διαπρεπεῖς ἐπιστήμονες, κυρίως πανεπιστημιακούς, ποὺ συνδυάζουν τὸ κῦρος τῆς θέσης τους καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ ἀρτιότητα μὲ τὸν σεβασμὸ πρὸς τὴν ̓Εκκλησία καὶ τὴν κοινωνικὴ εὐαισθησία. Οἱ περισσότεροι ἐξ αὐτῶν ἔχουν ἤδη ἐξειδικευμένη γνώση στὰ θέματα Βιοηθικῆς, καὶ ἔχουν κατ ̓ ἐπανάληψιν δώσει διαλέξεις ἢ συμμετάσχει σὲ συνέδρια, στρογγυλὲς τράπεζες καὶ συνεντεύξεις. Ἡ σύνθεσή τῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι ἐννεαμελὴς καὶ συγκεκριμένα περιλαμβάνει τρεῖς καθηγητὲς τῆς θεολογίας, τρεῖς τῆς ἰατρικῆς, ἕναν τῆς βιολογίας καὶ γενετικῆς, ἕναν τῆς νομικῆς, καὶ ἕναν ἐκπρόσωπο τῆς ̔Ιερᾶς Συνόδου ποὺ προεδρεύει καὶ τὰ ἀντίστοιχα ἀνα- πληρωματικὰ μέλη. Ἐπίσης ὑπάρχει καὶ μιὰ ὁμάδα νέων κατὰ τὴν ἡλικία ἐξωτερικῶν συνεργατῶν ποὺ συμβάλλουν στὸ ἔργο της ὅποτε τοὺς ζητηθεῖ.

̔Η σύσταση αὐτῆς τῆς Ἐπιτροπῆς μπορεῖ νὰ ἀποτελεῖ καὶ δικαίωμα τῆς ̓Εκκλησίας ἢ ἐσωτερική της ὑπόθεση· ἀποτελεῖ ὅμως καὶ ὑποχρέωσή της καὶ πρὸς τὸ ποίμνιό της καὶ πρὸς τὴν κοινωνία μας, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὴν ἱστορία καὶ τὸν κόσμο μας. Αἰσθανόμαστε βαρειὰ τὴν εὐθύνη ἡ ̓Εκκλησία νὰ λειτουργήσει ὡς ἐμπνευστὴς καλῆς ἢ ὡς ἐπιβραδυντὴς κακῆς χρήσεως τῶν σύγχρονων βιοϊατρικῶν ἐπιτευγμάτων.

Παράλληλα, ὀργανώθηκε καὶ τὸ πρῶτο στὴν ̔Ελλάδα Κέντρο Βιοϊα- τρικῆς ̓Ηθικῆς καὶ ∆εοντολογίας, μὲ πλούσια βιβλιοθήκη, συνεδριακοὺς χώρους, πλῆρες ἀρχεῖο περιοδικῶν σχετικῶν μὲ θέματα βιοηθικῆς, δημο

2

σιευμάτων καὶ ἐπισήμων κειμένων, καλὰ ἐνημερωμένη ἱστοσελίδα κ.λπ., τὸ ὁποῖο στεγάζει τὸ περιβάλλον ἐργασίας καὶ λειτουργίας τῆς ̓Επιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς ̔Ιερᾶς Συνόδου τῆς ̓Εκκλησίας τῆς ̔Ελλάδος καὶ ἀποτελεῖ τὴν ἀτμόσφαιρα μέσα στὴν ὁποία ἐκδιπλώνονται οἱ ἰδιαιτερότητες τῶν κόπων καὶ προσπαθειῶν τῶν συνεργατῶν μας.

̔Η ἐργασία ποὺ γίνεται σ ̓ αὐτὸν τὸν χῶρο καὶ στὸ ὄνομα τῆς ̓Εκκλη- σίας τῆς ̔Ελλάδος ἀγκαλιάζει κάθε βιοηθικὴ πρωτοβουλία στὴν πατρίδα μας, ἀλλὰ παράλληλα ἔχει καὶ οἰκουμενικὸ χαρακτήρα καὶ ἀφορᾶ ὁλόκληρο τὸν ̓Ορθόδοξο κόσμο. Ἐκεῖ βρίσκεται ἡ καρδιὰ τοῦ σύγχρονου βιοηθικοῦ προβληματισμοῦ ποὺ ἐκκλησιαστικὰ ξεπερνάει τὰ σύνορα τῆς ̔Ελλάδος καὶ ἐθνικὰ ξεφεύγει ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς ̓Εκκλησίας.

Ἔτσι ἡ Ἐπιτροπή μας ἔχει ἀναπτύξει συνεργασία μὲ κρατικὲς ἐπι- τροπὲς ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ θέματα Βιοηθικῆς, ὅπως ἡ Ἐπιτροπὴ Βιοηθικῆς τοῦ Πρωθυπουργοῦ, τὸ Ἐθνικὸ Συμβούλιο Βιοϊατρικῆς Ἠθικῆς καὶ ∆εοντο- λογίας, ἡ Ἐπιτροπὴ τοῦ Ὑπουργείου Ὑγείας γιὰ τὴν Τεχνητὴ Γονιμοποίηση, ὁ Ἐθνικὸς Ὀργανισμὸς Μεταμοσχεύσεων. Ἔπίσης ἔχει παίξει συμβουλευτικὸ ρόλο στὴν Βουλὴ τῶν Ἑλλήνων καὶ τῆς Κύπρου, ὅπως καὶ στὴν ∆ιακοινο- βουλευτικὴ Συνέλευση ̓Ορθοδοξίας. Ὁ λόγος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος στὴν νομοπαρασκευαστικὴ διαδικασία ρυθμίσεως θεμάτων ποὺ ἅπτονται τῆς βιοηθικῆς σφαίρας καὶ στὴν Ἑλλάδα καὶ στὰ Εὐρωπαϊκὰ νομοθετικὰ ὄργανα εἶναι ἀξιοσημείωτος.

Ὅσον ἀφορᾶ τὴν σχέση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μὲ ἄλλες Ὀρθό- δοξες ̓Εκκλησίες καὶ διεθνεῖς ̓Επιτροπὲς, ὑπάρχει ἐπαφὴ μὲ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, τὴν Ἀρχιεπισκοπὴ ̓Αμερικῆς, τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας, τὸ Πατριαρχεῖο Ρουμανίας, τὸ Πατριαρχεῖο Σερβίας, καθὼς καὶ μὲ μεμονωμένες ὁμάδες εἰδικῶν στὶς Η.Π.Α., τὴν Ἀγγλία, τὴν Γαλλία, τὴν Κύπρο κ.λπ.

Μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς μας προσεκλήθησαν κατ’ ἐπανάληψιν ἀπὸ τὴν Ποντιφικὴ Ἀκαδημία γιὰ τὴν Ζωή, προκειμένου νὰ καταθέσουν τὴν Ὀρθό- δοξη μαρτυρία, τὸ δὲ Βατικανὸ ἔχει ἐπανειλημμένως ζητήσει τὴν συμμετοχή ἐκπροσώπου τῆς Ἐπιτροπῆς μας σὲ συνέδρια συναφῶν θεμάτων πρὸς ἀνταλ- λαγὴ ἀπόψεων ἐπὶ τοῦ κοινωνικοῦ ἐπιπέδου καὶ ὑπάρχει στενὴ συνεργασία μεταξὺ τῶν Ἐπιτροπῶν τῶν δύο Ἐκκλησιῶν πάνω σὲ διλήμματα καὶ προβλη- ματισμοὺς ποὺ ἀνακύπτουν ἀπὸ συζητήσεις καὶ νομοθετικὲς ἀποφάσεις τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου στὰ θέματα αὐτά.

Τέλος, ἡ Ἐπιτροπή μας βρίσκεται σὲ συνεργασία καὶ μὲ τὴν Ἀγγλι- κανικὴ Ἐκκλησία, τὸ Συμβούλιο Εὐρωπαϊκῶν ̓Εκκλησιῶν, συνεχῶς δὲ ἐνημε- ρώνεται γιὰ τὶς διαθρησκειακὲς τοποθετήσεις καὶ τὶς ἐπίσημες ἀπόψεις ποι- κίλων θρησκειῶν καὶ ὀργανώσεων ἐπὶ τῶν θεμάτων τῆς ἁρμοδιότητός της.

3

ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Σκοπός τῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι ἡ ἐπὶ ἀκαδημαϊκῆς βάσεως, μεθοδολογίας καὶ συγκροτήσεως ἔρευνα τῆς ἀλήθειας στὰ ἐπὶ μέρους βιοϊατρικὰ προβλή- ματα, μὲ γνώμονα τὸ Ὀρθόδοξο ἦθος καὶ τὴ θεολογικὴ ἐκκλησιαστικὴ κατα- νόηση τοῦ ἀνθρώπου, τῆς κοινωνίας, τῶν ἀξιῶν κ.τ.λ. ποὺ ἀσφαλῶς στηρί- ζεται στὴν αἴσθηση τῆς ζωτικῆς πραγματικότητος τοῦ Θεοῦ καὶ μυστικὰ ἤ φανερὰ ἐκφράζεται στὴν Ὀρθόδοξη πατερικὴ γραμματολογία καὶ ἐκκλη- σιαστικὴ παράδοση. Στόχος της δὲν εἶναι τόσο ἡ ἐνημέρωση τοῦ κοινοῦ ὅσο ἡ λεπτομερὴς ἐπεξεργασία τῶν ἐπί μέρους βιοηθικῶν θεμάτων ποὺ τῆς ἀνατίθενται ἀπὸ τὴν Ἱερὰ Σύνοδο καὶ ἡ μετέπειτα γνωμοδότησή της σὲ αὐτὴν. Ἔτσι τὸ πνεῦμα μὲ τὸ ὁποῖο ἐργάζεται ἡ Ἐπιτροπὴ ἔχει καὶ θεολογικὴ καὶ ποιμαντικὴ κατεύθυνση.

̔Η Ἐπιτροπὴ αὐτὴ ἔχει τὶς ἑξῆς ἁρμοδιότητες·

α) Ἐνημερώνει καὶ κάνει προτάσεις στὴν ̔Ιερὰ Σύνοδο γιὰ συγκεκριμένα θέματα βιοηθικῆς προβληματικῆς, ὥστε ἐπίσημα καὶ κατοχυρωμένα ἡ ̓Εκκλησία νὰ καλλιεργεῖ τοὺς πνευματικούς Της καὶ νὰ κατευθύνει τοὺς πιστούς.

β) Ἀποστέλλει ἐκπρόσωπο τῆς ̓Εκκλησίας καθ ̓ ὑπόδειξιν τῆς ̔Ιερᾶς Συνόδου, σὲ συνέδρια, ἐπιτροπές, κοινωνικὲς ἐκπομπές, κ.τ.λ.

γ) Ἐπηρεάζει, ὅπου αὐτὸ εἶναι δυνατὸν καὶ στὸ μέτρο ποὺ κάτι τέτοιο εἶναι ἐφικτό, ἀποφάσεις σχετικὲς τῶν ἁρμοδίων κοινωνικῶν, πολιτικῶν καὶ νομικῶν φορέων.

δ) Ἀξιοποιεῖ τοὺς τομεῖς τῆς Βιοηθικῆς, ὥστε νὰ περάσει τὴν διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου ̓Εκκλησίας περὶ ψυχῆς καὶ ἀνθρώπου καὶ νὰ μεταφέρει τὸ φρόνημα καὶ τὸ λόγο Της μέσα ἀπὸ μιὰ νέα καὶ σύγχρονη διαλέκτο καὶ διαλεκτικὴ ἐπικοινωνίας.

ε) Ὀργανώνει σὲ συνεργασία μὲ ἄλλους φορεῖς, ἀκαδημαϊκούς, νομικοὺς καὶ κοινωνικούς, συνέδρια, ἡμερίδες, σεμινάρια, στρογγυλὲς τράπεζες ἢ ἐνημερωτικὲς ὁμιλίες.

στ) Προβαίνει σὲ ἐκλαϊκευτικὲς ἢ θεολογικὲς ἐκδόσεις ἢ ἔγγραφα δια- βήματα πρὸς ἀναίρεση ἐσφαλμένων θέσεων καὶ γιὰ ἐνημέρωση τοῦ εὐρύ- τερου κοινοῦ.

ζ) ̓Αναλαμβάνει ἐκπόνηση διατριβῶν ἢ συγγραφὴ ἀναλόγου περιε- χομένου μελετῶν φοιτητῶν καὶ νεαρῶν ἐπιστημόνων. Μὲ τὸν τρόπο αὐτόν, ἡ ̓Επιτροπὴ μπορεῖ νὰ αὐξάνει τὴν ἐπιρροή της, νὰ διευρύνει τὸ φάσμα τῶν συνεργατῶν της, νὰ ἐκτίθεται στὴν νέα γνώση καὶ στὴν νεανικὴ σκέψη καὶ νοοτροπία, νὰ διατηρεῖ τὴν ἐπικαιρότητά της, νὰ προβάλλει τὸ κῦρος της καὶ νὰ συντηρεῖ τὴν ἐπαφή της μὲ τὶς πανεπιστημιακὲς σχολὲς καὶ τὴν ἀκαδη

4

μαϊκὴ προβληματική.

Γιὰ κάθε συγκεκριμένο θέμα στὴ διαδικασία τῆς ἐνημέρωσης προη- γοῦνται μελέτη, σεμινάρια, συναντήσεις μὲ ἐξειδικευμένους ἐπιστήμονες ὅλων τῶν συναφῶν κλάδων -ἰατρῶν, βιολόγων, γενετιστῶν, νομικῶν, κοινω- νιολόγων, ψυχολόγων καὶ θεολόγων-, ἐπαφὴ μὲ κείμενα καὶ πρόσωπα ποὺ ἐκφράζουν τὶς τοποθετήσεις καὶ τὰ συμπεράσματα ἄλλων θρησκευτικῶν ἢ πολιτικῶν ἐπιτροπῶν, προσπάθεια διορθόδοξου διαλόγου καὶ ἐπικοινωνίας, ὥστε μὲ ὅσο τὸ δυνατὸν ἀρτιότερη καὶ πληρέστερη γνώση καὶ κατανόηση τῶν προβλημάτων καὶ διλημμάτων νὰ μπορέσουμε νὰ δώσουμε τὴν ἔκφραση καὶ διατύπωση τῆς ̓Ορθόδοξης πλευρᾶς.

̓Αφοῦ τὰ μέλη ἐπεξεργαστοῦν τὸ κάθε θέμα, ὑποβάλλουν πρόταση στὴν ̔Ιερὰ Σύνοδο πρὸς ἔγκριση, ἡ ὁποία στὴ συνέχεια ὀργανώνει δύο ἡμερίδες. ̔Η πρώτη ἡμερίδα ἀπευθύνεται σὲ ἐπιστήμονες μὲ τὴν ἐπιθυμία νὰ ἀκουσθοῦν οἱ κρίσεις καὶ ἀντιδράσεις τους. Παράλληλα, ὀργανώνουμε μία ἡμερίδα ἱερέων γιὰ νὰ δοῦμε τὸν ἀντίκτυπο ποὺ ἔχει στὴν συνείδηση τοῦ ἱερατικοῦ κόσμου ἡ συγκεκριμένη τοποθέτηση τῆς ̓Επιτροπῆς Βιοηθικῆς, ὥστε νὰ μὴν ἐπιβληθεῖ ἀπ ̓ ἔξω ἕνα κείμενο ποὺ θὰ ὑποχρεώνει τὶς συνει- δήσεις, ἀλλὰ ἡ ̓Επιτροπὴ νὰ ἐπεξεργάζεται τὴ φωνὴ τῆς συνειδήσεως τῆς Ἐκκλησίας.

Ὑπάρχει μελλοντικὸς προγραμματισμὸς γιὰ όργάνωση διορθόδοξου συνέδριου καὶ διορθόδοξης ἐπεξεργασίας αὐτῶν τῶν θεμάτων, καθὼς ἐπίσης καὶ γιὰ διαθρησκευτικὸ συνέδριο. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι σ ̓ αὐτὴ τὴν πρόταση ἀνταποκρίθηκαν θετικὰ διάφορες ̓Εκκλησίες.

ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΕΙΣ

Τὸ πρῶτο θέμα μὲ τὸ ὁποῖο ἀσχολήθηκε ἡ Ἐπιτροπὴ μας ἦταν αὐτὸ τῆς ἠθικῆς τῶν μεταμοσχεύσεων. Καρπὸς τῆς ὅλης ἐργασίας της ἦταν ἡ ὑποβολὴ στὴν ̔Ιερὰ Σύνοδο ἀναλυτικοῦ ὑπομνήματος ἀποτελούμενου ἀπὸ πενήντα πέντε (55) θέσεις καὶ συνοδευτικοῦ κειμένου μὲ τὸν τίτλο « ̓Ηθικὴ τῶν Μεταμοσχεύσεων», ποὺ περιλαμβάνει ἐννέα πρωτότυπες ἐργασίες ποὺ καλύπτουν ὅλο τὸ φάσμα τῆς σχετικῆς προβληματικῆς.

Ἐπειδὴ τὸ θέμα τῶν μεταμοσχεύσεων εἶναι ἰδιαζόντως λεπτὸ καὶ εὐαισθητοποιεῖ τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν κληρικῶν καὶ πιστῶν, ὀργανώθηκαν δύο ἡμερίδες, μία μὲ τοὺς κληρικοὺς τοῦ λεκανοπεδίου ̓Αττικῆς καὶ μία γιὰ τὸ εὐρύτερο κοινό, τοὺς ἰατροὺς καὶ τοὺς νοσηλευτές. Σκοπὸς τῶν ἐν λόγῳ ἡμερίδων ἦταν ἀφ ̓ ἑνὸς μὲν ἡ ἐνημέρωσή ἐπὶ τῆς παρούσης καταστάσεως, ἀφ ̓ ἑτέρου δὲ ἡ προβολὴ τῶν ἀπόψεων τῆς ̓Επιτροπῆς στὸ ὑπόβαθρο τῆς ἐμπειρίας τῶν κληρικῶν καὶ ἰατρῶν μας ὥστε νὰ ἀκουσθοῦν ποικίλες ἀπό- ψεις, ἐνστάσεις, ἐπιφυλάξεις, ἀντιπροτάσεις καὶ νὰ γίνουν οἰ ἀπαιτούμενες

5

βελτιώσεις τοῦ ἀρχικοῦ κειμένου.

Τὸ κείμενο αὐτὸ συζητήθηκε καὶ στὴν Ἱερὰ Σύνοδο τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ ἔλαβε τὴν τελική του μορφή.

Τὸ δεύτερο θέμα ποὺ ἀνέλαβε ἡ ̓Επιτροπὴ νὰ μελετήσει ἦταν τὸ θέμα τῆς ἠθικῆς τῶν μεθόδων ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς. Ἡ ἐπεξεργασία περιέλαβε συναντήσεις μὲ προσκεκλημένους κλινικοὺς ἐμβρυολόγους καὶ εἰδικοὺς μαιευτῆρες-γυναικολόγους, μὲ νομικοὺς καὶ μὲ καθηγητὲς τῆς Θεολογίας.

Παραλλήλως, ὁ πρόεδρος καὶ μέλη τῆς ̓Επιτροπῆς ἐπισκέφθηκαν ἐπὶ τόπου ἐργαστήρια καὶ κλινικὲς ὑποβοηθουμένης ἀναπαραγωγῆς γιὰ σχη- ματισμὸ ἀρτιότερης εἰκόνας καὶ ἔγινε λεπτομερὴς ἐνημέρωση ἐπὶ τῆς σύγ- χρονης βιβλιογραφίας, τῆς διεθνῶς ὑφιστάμενης νομοθεσίας καὶ τῶν θέσεων τῶν διαφόρων θρησκειῶν.

Ἐπιπλέον ὀργανώθηκε καὶ σχετικὸ σεμινάριο ποὺ περιλάμβανε ἑπτὰ τρίωρα μαθήματα, μὲ διαλέξεις καὶ συζητήσεις, μὲ συμμετοχὴ εἴκοσι συνολικὰ διακεκριμένων ὁμιλητῶν, οἱ ὁποῖοι καὶ προσήγγισαν τὸ ἐν λόγῳ θέμα ἀπὸ τὶς διαφόρες ὀπτικές του, ἰατρική, νοσηλευτική, κοινωνική, νομική, ἠθικὴ καὶ θεολογική. Τὸ παρακολούθησαν περίπου ἑκατὸ νέοι ἐπιστήμονες (γιατροί, νοσηλευτές, νομικοί, θεολόγοι). Ἔτσι ὁλοκληρώθηκε καὶ ἡ μέλετη τοῦ θέματος τῶν μεθόδων ὑποβοηθούμενης ἀναπαραγωγῆς μὲ τὴν ὑποβολὴ σχετικοῦ ὑπομνήματος ἐξ ὀγδόντα δύο (82) ἄρθρων στὴν Ἱερὰ Σύνοδο καὶ κειμένου ποὺ περιλαμβάνει δεκατρεῖς πρωτότυπες ἐργασίες ἐπὶ τοῦ θέματος.

Τὸ τρίτο θέμα ποὺ ἔχει μελετηθεῖ ἀπὸ τὴν Ἐπιτροπὴ Βιοηθικῆς εἶναι αὐτὸ τῆς εὐθανασίας. Ἡ ἐπεξεργασία του περιελάμβανε ἐκτὸς τῶν συνα- ντήσεων μὲ εἰδικοὺς ἐπιστήμονες, εἰδικὸ ἐπιστημονικὸ μεταπτυχιακὸ σεμι- νάριο καθὼς καὶ διημερίδα ἀνοικτὴ στὸ κοινό. Τὸ πρῶτο ἔλαβε χώρα στὸ Κέντρο Βιοηθικῆς καὶ τὸ δεύτερο στὴν Θεσσαλονίκη. Μετὰ τὸ πέρας τῶν ἐργασιῶν ὑποβλήθηκε κείμενο μὲ τὶς ἐπίσημες πενήντα πέντε (55) θέσεις τῆς Ἐκκλησίας πάνω στὸ θέμα αὐτό, τὸ ὁποῖο καὶ ἀκολούθησε τὴν προανα- φερθεῖσα διαδικασία ἐγκρίσεως.

Τὰ τρία αὐτὰ ἐπίσημα κείμενα ἔχουν μεταφρασθεῖ καὶ στὴν Ἀγγλική, τὴν Γαλλικὴ καὶ Ρωσικὴ γλῶσσα καὶ ἔχουν παρουσιασθεῖ στὸ διαδίκτυο, ἐντὸς δὲ τῶν ἡμερῶν προβαίνουμε καὶ στὴν ἔκδοσή τους σὲ αὐτοτελῆ τευ- χίδια. Ἐλπίδα μας εἶναι ὅτι μὲ τὸν τρόπο αὐτόν, διευρύνουμε τὸν διορθόδοξο διάλογο ἐπὶ τῶν θεμάτων τῆς βιοηθικῆς καί, ἀφ’ ἑνὸς μὲν διευκολύνουμε τοὺς ἱερεῖς, γιατροὺς καὶ πιστούς μας νὰ διαφωτισθοῦν σχετικά, ἀφ’ ἑτέρου δὲ καταθέτουμε τὴν μαρτυρία μας ὡς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὴν διεθνῆ προβληματική.

Τὰ περισσότερα ἐκ τῶν μελῶν τῆς Ἐπιτροπῆς μας ἤδη συμμετέχουν σὲ

6

συνέδρια, ἐπιστημονικὰ συμπόσια, δίνουν συνεντεύξεις, γράφουν ἄρθρα καὶ βιβλία καὶ μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν συντελοῦν στὴ διάδοση καὶ κυκλοφορία τοῦ Ὀρθόδοξου Βιοηθικοῦ λόγου. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι μὲ τὴν βοήθεια τῆς Ἐπιτροπῆς μας καὶ μὲ τὴν διάθεση τῶν μέσων καὶ τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Κέντρου Βιοϊατρικῆς Ἠθικῆς καὶ ∆εοντολογίας ἔχουν λάβει διδακτορικὸ δίπλωμα στὴν Βιοηθικὴ πέντε νέοι θεολόγοι ἐπιστήμονες, τῶν ὁποίων οἱ διατριβὲς ἔχουν ἤδη δημοσιευθεῖ, μάλιστα δὲ ὁρισμένες ἤδη μεταφράζονται σὲ Εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες.

Στὴν παροῦσα φάση, ἡ Ἐπιτροπὴ λειτουργεῖ μὲ ὁμάδες ἐργασίας καὶ ὑποεπιτροπὲς καὶ ἐπεξεργάζεται θέματα τῆς γενετικῆς μηχανικῆς, τῶν σχέσεων ἰατροῦ καὶ ἀσθενοῦς, μὲ τὴν προοπτικὴ σιγὰ σιγὰ νὰ ἐπεκταθοῦμε καὶ σὲ ἄλλα, ὅπως νευροηθικῆς, κ.λπ.

Παράλληλα μὲ τὴν μελέτη συγκεκριμένων θεμάτων, ἡ Ἐπιτροπὴ βρί- σκεται σὲ συστηματικὴ παρακολούθηση τῶν έξελίξεων στὸν τομέα τῆς Βιοηθικῆς. Ἔτσι τὰ θέματα τῆς κλωνοποίησης, ἡ τάση γιὰ γενικευμένη χρήση τοῦ ἐλέγχου πατρότητος, ἡ ψήφιση νέων νόμων στὴν Ἑλλάδα γιὰ τὴν ἰατρικὴ ὑποβοήθηση στὴν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή, οἱ χορηγηθεῖσες ἄδειες γιὰ τὴν παραγωγὴ καὶ ἐμπορικὴ διάθεση τῶν μεταλλαγμένων τροφίμων, ἡ τυραννία τῆς γνώσης ποὺ δημιουργεῖ ἡ ἔκρηξη τῶν μεθόδων πιθανολογικῆς πρόβλεψης ποικίλων ἀσθενειῶν, οἱ συζητήσεις γιὰ τὴν ἔρευνα ἐπὶ τῶν βλαστοκυττάρων καὶ τὴν νομιμοποίηση τῆς εὐθανασίας καὶ σὲ ἄλλες Εὐρω- παϊκὲς χῶρες, οἱ βιοτράπεζες, τὰ συχνά ἀναφυόμενα περιστατικὰ ἐμπορευ- ματοποιήσεως τῶν ὀργάνων στὶς τριτοκοσμικὲς συνήθως χῶρες, ἡ ραγδαία ἐξέλιξη τῶν νευροεπιστημῶν κ. ἄ. ἀπαιτοῦν διαρκῆ ἐνημέρωση, μεθοδικὴ ἀρχειοθέτηση τῶν σχετικῶν πληροφοριῶν καί, ὅταν αὐτὸ εἶναι ἐφικτό, καλῶς ἐπεξεργασμένη παρεμβάση.

ΕΠΙΛΟΓΙΚΑ

Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, τὰ τελευταῖα ὀκτὼ χρόνια, διεξάγει ἕνα τεράστιο ἔργο στὸν τομέα τῆς Βιοηθικῆς. Πιστεύουμε ὅτι τὰ θέματα αὐτά, ἐκτὸς τῆς ποιμαντικῆς ἀναγκαιότητος ποὺ ἐπιβάλλει τὴν μελέτη καὶ ἐπεξερ- γασία τους, μποροῦν νὰ ἀποτελέσουν καὶ μία μοναδικὴ εὐκαιρία ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία νὰ ἐκφράσει μὲ σύγχρονο λόγο τὴν θεολογία της γιὰ τὸν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ὡς «ζῶον θεούμενον».

 

 

 

"Η θέσις της Εκκλησίας επί του θέματος της Ευθανασίας"

Εισήγησις

του Σεβ. Μητροπολίτου Φθιώτιδος

κ.κ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ

 

 

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

 

Το θέμα της ευθανασίας με το οποίο θα ασχοληθούμε στην παρούσα εισήγηση είναι ένα πολυδιάστατο και άκρως επικίνδυνο πρόβλημα της Βιοηθικής, το οποίο τον τελευταίο καιρό έχει λάβει μεγάλες διαστάσεις. Οι αμφιλεγόμενες γνώμες και οι έντονες διαμάχες των ειδικών ιατρών, νομικών, ψυχολόγων και θεολόγων καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα του ζητήματος. Εξ' αυτών, άλλοι δέχονται την ευθανασία ως λύτρωση και απαλλαγή από το μαρτύριο του πόνου και άλλοι την καταγγέλλουν ως συνδυασμό φόνου και αυτοχειρίας. Άλλοι δηλώνουν, ότι η ευθανασία δεν ημπορεί να θεσμοθετηθεί αλλά δεν ημπορεί να απορριφθεί ως ανθρώπινο αίτημα και άλλοι, κυρίως οι πιστεύοντες επιστήμονες, πιστοί στον όρκο του Ιπποκράτη την αποκηρύσσουν ως ύβριν κατά του Θεού και ως έγκλημα με απρόβλεπτες εξελίξεις. Δεν λείπουν και οι φωνές πού ομιλούν για επιχείρηση.

Η δεοντολογία της ευθανασίας έχει ποικίλες και σοβαρές διαστάσεις πού άπτονται φιλοσοφικών, ψυχοκοινωνικών, νομικών, θρησκευτικών και ιδεολογικών τοποθετήσεων τόσο σε ομαδικό όσο και σε ατομικό πλαίσιο. Η Ιπποκρατική ηθική(1) και όλες οι θρησκείες του κόσμου απορρίπτουν κατηγορηματικά την ευθανασία. Η νοοτροπία όμως και το "ήθος" της σημερινής εποχής με τον πληθωρισμό των τεχνολογικών μέσων και των επιστημονικών γνώσεων, θέτει το θέμα σε διαφορετική διάσταση, ότι δηλαδή, η ευθανασία είναι μία κίνηση πού κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε ανθρώπου, να καθορίζει τη ζωή του και την ύπαρξή του με βάση τις δικές του ανάγκες.

Το λεγόμενο "δικαίωμα στον θάνατο" πού αποτελεί την νομική κατοχύρωση της ευθανασίας θέτει σε άλλη βάση το ύψιστο αγαθό της ζωής και την ύψιστη λειτουργία της ιατρικής επιστήμης. Έχει ο άνθρωπος δικαίωμα στη ζωή. Έχει όμως δικαίωμα και στον θάνατο; Δικαίωμα είναι η εξουσία πού παρέχει η έννομος τάξη σε καθένα από μας νά πραγματώνει, νά υλοποιεί ένα ιδιωτικό του συμφέρον. Είναι λοιπόν η επιδίωξη του θανάτου ένα ιδιωτικό συμφέρον;

Τα ερωτήματα είναι πολλά και οι απαντήσεις περισσότερες, αλλά όχι πάντοτε ικανοποιητικές και ομόφωνες. Οι ειδικοί επιστήμονες σε συνέδρια, διαλέξεις, συγγράμματα και συνεντεύξεις διατυπώνουν διαφορετικές γνώμες. Η ηθική με την σύγχρονη νοοτροπία διαφωνεί. Τα ίδια τα γεγονότα άλλοτε επαληθεύουν και άλλοτε διαψεύδουν την μία η την άλλη άποψη. Στη δίνη αυτών των αλληλοσυγκρουόμενων θεωριών και απόψεων χρειάζεται ο καθαρός επιστημονικός νους πού με αντικειμενικότητα, υπευθυνότητα και σεβασμό θα μελετήσει το πολυδιάστατο πρόβλημα της ευθανασίας και θα αποφανθεί.

Η Σεπτή Ιεραρχία με βάση την σώζουσα αλήθεια του Ευαγγελίου, των Ιέρων Κανόνων και της Ορθοδόξου παραδόσεως, με την συνηγορία της Ιατρικής επιστήμης και με σκοπό την προστασία του ανθρωπίνου προσώπου, καλείται νά δώσει τις απαντήσεις και νά λάβει θέση επάνω στο μείζον αυτό πρόβλημα, το οποίο ταλανίζει την σημερινή κοινωνία και κρατεί πολλούς συνανθρώπους μας σε ένα μεγάλο δίλημμα, πού έχει νά κάνει με τις τελευταίες στιγμές της δικής τους ζωής η της ζωής των συγγενικών τους προσώπων. Το δίλημμα αυτό καταντά μεγάλη δοκιμασία και επώδυνος σταυρός για τα πιστά μέλη της Εκκλησίας, τα οποία τις ώρες αυτές δοκιμάζουν την πίστη και αντοχή τους στα ευαγγελικά παραγγέλματα και καλούνται από τα γεγονότα νά επιλέξουν μεταξύ ζωής και θανάτου.

 

 

Ορισμός της ευθανασίας

 

Σύμφωνα με την ετοιμολογία της λέξεως, ευθανασία σημαίνει το καλώς θνήσκειν. Το πρόθεμα "ευ" σημαίνει καλός, ωραίος, γενναίος, ευγενής. Το δεύτερο μέρος της λέξεως αποδίδει την έκφραση για τον φυσικό θάνατο "θάνατος". Ευθανασία λοιπόν σημαίνει "ωραίος θάνατος" το "καλώς θανειν" της Αντιγόνης του Σοφοκλή, τον θάνατο για την αρετή. Ευθανασία είναι και ο γενναίος θάνατος, η ηρωική αυτοκτονία στο πεδίο της μάχης, ο καλός και ευκλεής θάνατος του Ομηρικού Έκτορα.

Η σημερινή ερμηνεία του όρου "ευθανασία" σημαίνει την πρόκληση ανώδυνου (σωματικά και ψυχικά) θανάτου από ευσπλαχνία σε ανθρώπους πού βρίσκονται στο τελευταίο στάδιο ανίατης ασθένειας η βαρύτατου τραυματισμού με σκοπό τη λύτρωση και ύστερα από προσωπική τους επιθυμία η επιθυμία των συγγενών τους και με κίνητρο πάντα τον οίκτο, την αγάπη, τον σεβασμό και την αξιοπρέπεια.

Κλασσικό παράδειγμα ευθανασίας με την έννοια του καλώς και ενδόξως θνήσκειν είναι η περίπτωση του Διαγόρα του διάσημου αθλητού, ο οποίος έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα, κατήγετο από τη Ρόδο και είχε ανακηρυχθεί νικητής σε τέσσερις πανελληνίους αγώνες. Οι τρεις υιοί του ήταν και αυτοί σπουδαίοι αθλητές και την ίδια μέρα και οι τρεις νικήσαν σε διαφορετικά αγωνίσματα των Ολυμπιακών αγώνων. Ο παλιός αθλητής πατέρας τους, ασπρομάλλης πια, είχε δακρύσει από υπερηφάνεια και ικανοποίηση για τα παιδιά του και καθώς οι υιοί του τον σήκωσαν στους ωμούς και τον περιέφεραν στο στάδιο ο λαός φώναζε: "Κάτθανε Διαγόρα. Ουκ εις τον Ολυμπον αναβήσει" δηλαδή, "πέθανε τώρα Διαγόρα. Ποία άλλη καλύτερη στιγμή περιμένεις; Δεν μπορεί δα νά γίνεις Ολύμπιος θεός". Και πράγματι ο γέροντας πέθανε από τη συγκίνηση της μεγάλης χαράς.

Άλλο παράδειγμα ευθανασίας με τη σημερινή έννοια είναι η περίπτωση της Μαρίας Γιόρισεν από το Ρότερνταμ της Ολλανδίας. Το καλοκαίρι του 1998 προσεβλήθη από καρκίνο των εντέρων ο οποίος σε λίγο διάστημα εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την κοιλιακή χώρα. Οι γιατροί στο νοσοκομείο είπαν ότι δεν θα μπορούσαν τίποτε άλλο νά της παρείχαν παρά μορφίνη όταν οι πόνοι θα γίνονται αφόρητοι. Τότε απεφάσισε νά υποβληθεί σε ευθανασία επειδή ήθελε νά πεθάνει με αξιοπρέπεια και όχι σαν κάποιο παλιόσκυλο. Αφού γύρισε στο σπίτι της, φώναξε την κόρη της και τον οικογενειακό γιατρό, ο οποίος τούς εξήγησε την διαδικασία της ευθανασίας. Εκεί, η κόρη της Ντελέκε Γιόρισεν, συνέταξε ένα επίσημο έγγραφο ενώπιον δύο γιατρών στο οποίο δήλωνε η Μητέρα της την επιθυμία της νά υποβληθεί σε ευθανασία. Καθορίστηκε μάλιστα και η συγκεκριμένη ημερομηνία και ώρα.

Μέχρι εκείνη την ημέρα, η Μαρία Γιόρισεν πέρασε τον χρόνο πού της είχε απομείνει βάζοντας σε τάξη τις υποθέσεις της και αποχαιρετώντας οικείους, συγγενείς και φίλους. Όταν ήρθε η ώρα νά της κάνουν τη θανατηφόρο ένεση, αποχαιρέτισε την οικογένειά της και είπε στην κόρη της: "Είμαι έτοιμη για το ταξίδι. Δώσε μου ένα φιλί". Τότε η Ντελέκε της έπιασε το ένα χέρι και η εγγονή της το άλλο. Την ώρα πού η ασθενής προσευχόταν, ο γιατρός της έδωσε ένα αναισθητικό και λίγο αργότερα της έκανε την ένεση πού σταμάτησε την καρδιά της. Η κόρη της χαρακτήρισε την ιστορία αυτή ως "θλιβερή αλλά ωραία".(2)

Ανάμεσα στα δύο αυτά παραδείγματα και σε αλλά παρεμφερή κινείται η ερευνά και η προβληματική για την ευθανασία.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'

 

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ

 

1. Αρχαία Ελλάδα και Ρωμαϊκοί χρόνοι.

 

Στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα στη Σπάρτη η ευγονική ευθανασία ήταν θεσμός του κράτους. Βρέφη τα οποία έφεραν δυσμορφίες και ανεπάρκειες τα έριχναν στον Καιάδα για νά απαλλάξουν την κοινωνία από παράσιτα και για νά ευεργετήσουν και τα ίδια. Άλλοτε τα εγκατέλειπαν σε έρημες τοποθεσίες, τούς "αποθέτας", όπου και πέθαιναν από έλλειψη φροντίδος. Η βρεφοκτονία των αναπήρων βρεφών εθεωρείτο μία κοινωνική υποχρέωση, πού αποσκοπούσε στο συμφέρον των άτυχων βρεφών, των οικογενειών τους και της πολιτείας.

Αντίθετος στην ιδέα της ευθανασίας ήταν ο μεγάλος τραγικός ποιητής Σοφοκλής. Στο έργο του "Φιλοκτήτης" ασχολείται με το δικαίωμα του θανάτου και τοποθετείται ανεπιφύλακτα αρνητικά στην ιδέα της ευθανασίας. Ο μυθικός βασιλιάς της Μαγνησίας Φιλοκτήτης (13ος αιώνας π.Χ.) είχε εκστρατεύσει κατά της Τροίας, όταν στην νήσο Τένεδο τον δάγκωσε ένα δηλητηριώδες φίδι με αποτέλεσμα νά έχει αφόρητους πόνους και το τραύμα νά αποπνέει ανυπόφορη δυσοσμία. Κάτω από την κατάσταση αυτή παρακαλούσε τούς στρατιώτες του νά τον σκοτώσουν, διότι δεν άντεχε τούς πόνους. Εκείνοι όμως δεν του ικανοποιούν το αίτημα, αλλά τον αποβιβάζουν στη νήσο Λήμνο και τον εγκαταλείπουν για νά πεθάνει σιγά - σιγά.

Στους Ρωμαϊκούς χρόνους οι στωικοί σοφοί "ευθανατουν" με την αυτοκτονία στην γεροντική ηλικία. (Κλεάνθης, Ζήνων, Κάτων, Σενέκας, κ.α.). Ο Σενέκας διακήρυττε ότι "όπως όταν πρόκειται νά ταξιδέψω, θα διαλέξω το πλοίο, η αν πρόκειται νά κατοικήσω θα διαλέξω το σπίτι μου, έτσι θα επιλέξω και τον θάνατό μου όταν πρόκειται νά φύγω από τη ζωή.

 

2. Παλαιά Διαθήκη

 

Στην Παλαιά Διαθήκη η ευθανασία επιτρέπεται όταν λαμβάνει χωράν σε περίοδο πολέμου η διωγμού και όταν δι' αυτής δηλώνεται η αφοσίωση σε ανώτερες αξίες και ποτέ ένεκα περιφρονήσεως της ζωής. Όσον αφορά στην αυτοκτονία προς απαλλαγή του βίου, ο οποίος κατέστη άθλιος όχι ένεκα πολεμικής αιτίας η διωγμού, καταδικάζεται και η πράξη αποτελεί όνειδος δια τούς επιζώντες συγγενείς του αυτόχειρας.

 

3. Χριστιανική εποχή

 

Στη Χριστιανική Γραμματεία δεν απαντάται η λέξη ευθανασία. Η χριστιανική διδασκαλία δεν θεωρεί τον θάνατο εφιάλτη, αλλά πύλη της αιωνίου ζωής. Το ανθρώπινο σώμα είναι "ναός του αγίου Πνεύματος" και αυτόν τον ναό, έχει χρέος ο άνθρωπος νά περιποιείται και νά σέβεται.(3)

Κάθε μορφή ευθανασίας είναι καταδικαστέα σύμφωνα με την διδασκαλία του Ευαγγελίου και των αγίων Πατέρων, οι οποίοι για τούς παραβαίνοντας αυτή τη διδασκαλία έχουν θεσπίσει αυστηρούς κανόνες.

Η ευθανασία υπό την γνήσια της μορφή, ως ειρηνικός και γαλήνιος θάνατος, απαντάται σε πολλές περιπτώσεις στην Χριστιανική περίοδο. Είναι αυτό πού επαναλαμβάνεται συνεχώς στα συναξάρια των αγίων το "εν ειρήνη τελειουται". Η εν Χριστώ ζωή, προσφέρει ειρηνική ζωή και γαλήνιο θάνατο. Ακόμη και στους μάρτυρες εκδηλωτικότατο είναι το στοιχείο της γαλήνης και της χαράς.

 

4. Μεσαίωνας και Νεώτεροι χρόνοι

 

Στα χρόνια του Μεσαίωνα και στα νεώτερα χρόνια προήλθαν πολλές μεταβολές στη θεωρία περί της ζωής και η έννοια του θανάτου εμπλουτίσθηκε με πολυάριθμες προσκτήσεις, ανθρωποποιήθηκε και έτσι από απαραίτητο στάδιο της ζωής αναδύθηκε ως η εικόνα του εξολοθρευτούν.

Ένας άλλος φιλόσοφος πού ήταν υπέρμαχος της αυτοκτονίας αλλά και της ευθανασίας ήταν ο Φρίντιχ Νίτσε. Σε ένα πολύ σκληρό κείμενό του γράφει:

" Ο άρρωστος πού έχει φτάσει στο όριο είναι πια ένα παράσιτο της κοινωνίας και της ζωής. Όταν ξεπεράσει μία ορισμένη κατάσταση, είναι ανήθικο νά ζει ακόμα. Το νά συνεχίζει σαν φυτό σε δειλή εξάρτηση από γιατρούς και τεχνάσματα, όταν το νόημα της ζωής και το δικαίωμα της ζωής έχει πια χαθεί, θα έπρεπε νά προκαλεί τη βαθιά περιφρόνηση της κοινωνίας.

Και ο φανατικός αντιχριστιανός κλείνει με τη φράση: "Ακριβώς το αντίθετο με τη θλιβερή και φρικαλέα κωμωδία πού έστησε ο Χριστιανισμός με την επιθανάτια ώρα".(4) (Νίτσε).

Η ευθανασία στις αρχές του 20ου αιώνα προσέλαβε τη σημασία ότι για την περίπτωση πού η ανθρώπινη ύπαρξη λόγω ασθενείας η γηρατειών, η άλλων γεγονότων ούτε ευχάριστη ούτε χρήσιμη είναι, πρέπει νά απελευθερωθεί με ένα ανώδυνο θάνατο με αυτενέργεια η τη βοήθεια αλλού. Έτσι ορίζεται η ευθανασία το 1912 στην "Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια".

Η ευθανασία πια άρχισε νά γίνεται ένα από τα πολυπλοκότερα ιατροκοινωνικά προβλήματα της εποχής μας.

 

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'

 

Η ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ

 

Παρ' όλο πού η έννοια του δικαιώματος στο θάνατο, έχει απασχολήσει τούς φιλοσόφους από την εποχή της αρχαίας Ελλάδος, μόλις πρόσφατα το θέμα εξελίχθηκε σε μείζον κοινωνικό ζήτημα με τεράστιες διαστάσεις. Εκεί πού η πορεία της φύσεως εφαίνετο μη αναστρέψιμη, ξαφνικά οι γιατροί, οι ασθενείς και οι οικογένειές τους αποφασίζουν για το τέλος της ζωής. Η ευθανασία είναι πια ένα θέμα μεγάλης και παγκόσμιας διαμάχης. Ερευνητές, ψυχολόγοι, νομικοί, θεολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιατροί, σύλλογοι επιστημόνων, Πανεπιστήμια, κοινοβούλια, Εκκλησίες και άλλοι παράγοντες έχουν αναλάβει μεγάλο αγώνα νά πείσει ο καθένας τούς άλλους, για την ορθότητα των θέσεών του.

Πρωτοπόρος στην νομιμοποίηση της ευθανασίας παρουσιάζεται η Ολλανδία, η οποία σοκάρει τον κόσμο με τις αποφάσεις της. Φθάνει δε τον Οκτώβριο του 1994 νά προβάλλει στην τηλεόρασή της Ντοκιμαντέρ, με τίτλο "θάνατος κατά παράκληση", στο οποίο ο Δόκτωρ Βίλφρεντ Βαν Οιζεν ενάρκωσε με ένα ηρεμιστικό τον ασθενή του και στη συνέχεια του έκανε τη μοιραία ένεση, για νά τον απαλλάξει από μία ζωή χωρίς νόημα πλέον. Ο ασθενής Σάις Βαν Βέντελ έπασχε από αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση, μία ανίατη ασθένεια πού ονομάζεται νόσος του Λου Γκέριγκ.

Μετά την Ολλανδία κι' άλλες χώρες όπως η Αγγλία, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ο Καναδάς, η Ισπανία, το Βέλγιο, η Δανία και άλλες χώρες του κόσμου, αρχίζουν μία προσπάθεια καθιερώσεως του δικαιώματος στο θάνατο.

Η ευθανασία δεν είναι εύκολο και απλό ζήτημα. Τι είναι λοιπόν; Λύτρωση, έγκλημα, απαλλαγή, φόνος, φιλευσπλαχνία, δικαίωμα, αξιοπρέπεια, αυτοχειρία, ασέβεια, βοήθεια;

Ας δούμε λοιπόν τι υποστηρίζουν οι ειδικοί, τι λένε οι νόμοι και τι θέλει το κοινό των εμπλεκομένων στο θέμα της ευθανασίας κρατών.

 

Συνοπτική εικόνα των θέσεων των κρατών περί ευθανασίας

 

Ολλανδία

Με απόφαση της άνω Βουλής (10 Απριλίου 2002) νομιμοποιείται υπό όρους.

 

Βρετανία

Είναι εκτός νόμου αν και αποτελεί την έδρα της "Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Σωματείων για το δικαίωμα στο θάνατο". Το ιατρικό προσωπικό μπορεί νά λαμβάνει αποφάσεις.

 

Η.Π.Α.

Επιτρέπεται μόνο στην πολιτεία Όρεγκον από το έτος 1994.

 

Αυστραλία

Εφαρμόσθηκε το 1995 πειραματικά. Το 1996 στις βόρειες πολιτείες νομιμοποιήθηκε η υποβοηθούμενη αυτοκτονία. Με ψήφιση νέου νόμου από το Κοινοβούλιο απαγορεύθηκε το 1997.

 

Γαλλία

Θεωρείται παράνομη. Μάλιστα το 1991 οι Αρχές απαγόρευσαν την έκδοση οδηγού ευθανασίας "Τελική έξοδος" του Ντέρεκ Χάμφρεϊ.

 

Γερμανία

Επιτρέπεται μόνο στο κρατίδιο της Εσσης για ασθενείς πού βρίσκονται σε κώμα.

 

Βέλγιο

Είναι εκτός νόμου, αλλά έχει ξεκινήσει μεγάλη συζήτηση στη Βουλή.

 

Ελβετία

Επιτρέπεται η υποβοηθούμενη αυτοκτονία ενηλίκων πού πάσχουν από ανίατες ασθένειες και ζητούν επίμονα την ευθανασία.

 

Ισπανία

Είναι παράνομη αν και πρόσφατα προβλήθηκε βίντεο παραπληγικού πού διεκδικούσε και τελικά πέτυχε το δικαίωμά του στην ευθανασία.

 

Ιταλία

Θεωρείται παράνομη. Εν τούτοις μεμονωμένες περιπτώσεις έχουν πραγματοποιηθεί.

 

Κίνα

Είναι παράνομη, έχει όμως υποβληθεί πρόταση νόμου στο Εθνικό λαϊκό Κογκρέσο.

 

Ινδία

Είναι σε διαφορετικό πρίσμα. Επειδή η ιατρική περίθαλψη είναι ακριβή οι πτωχοί στέλνονται στο σπίτι τους νά πεθάνουν.

 

Ιαπωνία

Η νομοθεσία δεν καλύπτει τούς γιατρούς πού θέτουν ενεργά τέρμα στη ζωή ασθενών πού υποφέρουν.

 

Δανία

Είναι παράνομη παρά την επιθυμία του 68% των Δανών για συντόμευση της οδύνης των μελλοθανάτων.

 

Καναδάς

Η νομοθεσία είναι αντίστοιχη με αυτή των Η.Π.Α.

 

Ελλάς

Είναι παράνομη. Η κοινή γνώμη άπαντα αρνητικά. Το μικρότερο ποσοστό υπέρ της νομιμοποιήσεώς της είναι στη Δεξιά και το μεγαλύτερο στην Αριστερά.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ'

 

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

 

Στην Ελλάδα ο Ποινικός Κώδικας ουσιαστικά δέχεται ότι υπάρχει περίπου ευθανασία, θεωρεί αδίκημα την τέλεσή της, την εντάσσει στις προβλέψεις του και απλά από τα συμφραζόμενα προσφέρει επιείκεια.

 

Άρθρον 300

" Όστις αποφάσισε και εξετέλεσεν ανθρωποκτονία επί τη σπουδαία και επιμόνω απαιτήσει του παθόντος και εξ' οίκτου προς αυτόν, ανιάτως πάσχοντα, τιμωρείται δια φυλακίσεως."

 

Άρθρον 301

" Ο εκ προθέσεως καταπείσας έτερον εις ανθρωποκτονίαν, εάν αυτή ετελέσθη η εγένετο απόπειρα αυτής, ως και ο παράσχων βοήθειαν κατ' αυτήν, τιμωρείται δια φυλακίσεως."

 

Άρθρον 302

" Ο εξ' αμελείας επιφέρων τον θάνατον ετέρου τιμωρείται δια φυλακίσεως τουλάχιστον τριών μηνών."

 

Άρθρον 303

"Μήτηρ, ήτις εκ προθέσεως απέκτεινε κατά τον τοκετό η μετά τον τοκετόν, εφ' όσον όμως εξηκολούθει η εκ τούτου προκληθεισα διατάραξις του οργανισμού, το τέκνον αυτής, τιμωρείται δια καθείρξεως μέχρι δέκα ετών."

Ανύπαρκτη από τα ιατρικά κείμενα ως ιατρική πράξη χαρακτηρίζει την ευθανασία ο Καθηγητής Νικόλαος Κορδιολής, Διευθυντής της νευροχειρουργικής κλινικής του αντικαρκινικού νοσοκομείου "Άγιος Σάββας" των Αθηνών. "Είναι τραγικό νά νομιμοποιηθεί η ευθανασία στη χώρα μας. Ελπίζω νά μην ακολουθήσουμε το παράδειγμα του Χίτλερ και νά βρούμε την ευκαιρία νά καθαρίσουμε τούς υγιείς από τούς ασθενείς, τούς Αρίους από τούς κοινούς θνητούς και τούς νέους από τούς ηλικιωμένους".(5)

 

1. Έρευνες και σφυγμομετρήσεις

 

Αξίζει νά αναφέρουμε τα αποτελέσματα ερευνών και σφυγμομετρήσεων πού πραγματοποιήθηκαν στη χώρα μας για το θέμα της ευθανασίας.

Σύμφωνα με ερευνά πού πραγματοποίησαν το Τμήμα Δημόσιας και Διοικητικής Υγιεινής της Υγειονομικής Σχολής Αθηνών, η Μονάδα Εντατικής θεραπείας του νοσοκομείου Παίδων και το εργαστήριο υγιεινής και επιδημιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών σε 15 Μονάδες Εντατικής θεραπείας σε όλη την Ελλάδα, οι 7 στους 10 ιατρούς και οι 8 στους 10 νοσηλευτές δεν αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία νά αποσυνδέσουν τα μηχανήματα υποστηρίξεως του ασθενούς.

Το 60% των ερωτηθέντων νοσηλευτών δήλωσε ότι δεν αναλαμβάνει διότι έχει αντιρρήσεις ηθικής φύσεως, το 10% των νοσηλευτών και το 12% των ιατρών απάντησε ότι φοβάται την ποινική δίωξη. Αξιοσημείωτο είναι ότι το 80% από αυτούς θεωρεί, ότι τα ιατρικά μηχανήματα σύγχρονης τεχνολογίας δεν επιτρέπουν στον ασθενή νά έχει ένα αξιοπρεπή θάνατο.(6)

Εντυπωσιακή είναι μία ερευνά πού απέδειξε τις απόψεις των ηλικιωμένων στο δίλημμα της ευθανασίας. Η ερευνά πραγματοποιήθηκε στην υγειονομική περιφέρεια της Θεσσαλίας σε 1400 άτομα (700 άνδρες και 700 γυναίκες) ηλικίας 70 - 89 χρόνων. Το 95% των ανδρών και το 96% των γυναικών είναι κατά της ευθανασίας. Το 4,2% των ανδρών και το 3,7% των γυναικών είναι υπέρ.

Οι Έλληνες ηλικιωμένοι λόγω της ελληνοχριστιανικής καλλιέργειάς τους δεν υιοθετούν την ευθανασία, διαφωνούν στη νομιμοποίησή της και κρίνουν ανέτοιμη την ελληνική κοινωνία για την αποδοχή της.(7)

 

2. Γνώμες ειδημόνων

 

Στην Ελλάδα οι περισσότερες φωνές είναι κατά της ευθανασίας. Αξίζει για τη διαμόρφωση ολοκληρωμένης απόψεως νά αναφέρουμε γνώμες ειδικών πού εκπροσωπούν και τις δύο απόψεις.

Ο πνευμονολόγος Καθηγητής Π. Μπεχράκης λέγει: "Αν η κοινωνία για οποιονδήποτε λόγο αποδεχθεί την αρχή της ευθανασίας, τότε θα πρέπει νά βρει και ποίος θα την εκτελεί, θα πρέπει νά προσλάβει και "εκτελεστές" μέσα στα νοσοκομεία, πού νά εκτελούν τις αποφάσεις περί ευθανασίας. Διότι δεν πεθαίνει κανείς ευκολότερα με ένα φάρμακο από ο,τι με μία σφαίρα στον κρόταφο".8

Ο Δημήτριος Κρεμαστινός, Καθηγητής Καρδιολογίας και Βουλευτής ΠΑΣΟΚ: "Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι για τις μη αναστρεπτικές περιπτώσεις, πράγματι η ευθανασία είναι ανακουφιστική, γι' αυτόν πού φεύγει και για τούς γύρω του, δεν τίθεται θέμα. Στην Ολλανδία αυτό το πράγμα εκκρεμεί τουλάχιστον δύο - τρεις δεκαετίες, δηλαδή η κοινωνία συζητά, έχει ενημερωθεί, έχει προβληματιστεί, έχει ωριμάσει, έχει αποδεχθεί. Δεν είναι κάτι πού μπορεί νά το κάνει κανένας, μέσα σε λίγους μήνες η σε λίγα χρόνια. Εμείς δεν νομίζω ότι είμαστε έτοιμοι νά το δεχθούμε".(9)

Ο Αντώνιος Κουτσελίνης, Καθηγητής της Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας:(10) "Η επίμονη και σπουδαία απαίτηση του πάσχοντος, πού απαιτεί ο νόμος για την 'ανθρωποκτονία εξ' οίκτου' (άρθρο 300 του Ποινικού Κώδικα), δεν είναι για τον γιατρό έννοιες ανοιχτές για συζήτηση, αφού γνωρίζει καλά και ζει καθημερινά ότι, εξοικείωση του αρρώστου με το θάνατο σε τέτοιο βαθμό ώστε νά τον επιζητεί, δεν υπάρχει. Ο άρρωστος, και μέσα στον πιο ανυπόφορο πόνο του, πάντα ελπίζει. Η έννοια του ανιάτου δεν στοιχειοθετεί δίκαιο για τον γιατρό, ώστε νά εγκαταλείψει τις προσπάθειές του. Άλλωστε είναι μία έννοια τόσο ευρεία. Ούτε επίσης και εκείνη της σοβαρής σωματικής αναπηρίας, αφού ακόμη και η μόνιμη και σε ποσοστό 100% αναπηρία έχει τη θέση της στη ζωή.

 

3. Οι θέσεις της Εκκλησίας και των εκπροσώπων της.

 

Στις απόψεις των διαφόρων εκπροσώπων του επιστημονικού κόσμου πρέπει νά προστεθεί και η γνώμη της Εκκλησίας όπως αυτή διατυπώθηκε στις 14 Δεκεμβρίου του έτους 2000 σε ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου.

Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος δηλώνει:

 

Η ζωή μας αποτελεί υπέρτατο Δώρο του Θεού, η αρχή και το τέλος του οποίου βρίσκονται στα χέρια Του και μόνο ( Ιώβ ιβ' 10). Αποτελεί τον χώρο μέσα στον οποίο βρίσκει την έκφραση του το αυτεξούσιο, συναντάται η χάρις του Θεού με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και επιτελείται η σωτηρία του.

Οι στιγμές της ζωής μας πού συνδέονται με την αρχή και το τέλος της, όπως και αυτές της αδυναμίας, του πόνου και των δοκιμασιών μας, εγκύπτουν μία μοναδική ιερότητα και περιποιουν μυστήριο πού απαιτεί ιδιάζοντα σεβασμό εκ μέρους των συγγενών, των ιατρών, των νοσηλευτών και της κοινωνίας ολόκληρης. Οι στιγμές αυτές διευκολύνουν την ταπείνωση, διανοίγουν την οδό της θεϊκής αναζήτησης και προκαλούν το θαύμα και το σημείο της θεϊκής χάριτος και παρουσίας.

Η ευθανασία, ενώ δικαιολογείται κοσμικώς ως "αξιοπρεπής θάνατος", στην πραγματικότητα αποτελεί υποβοηθούμενη αυτοκτονία, δηλαδή συνδυασμό φόνου και αυτοχειρίας.

Το λεγόμενο "δικαίωμα στον θάνατο", πού αποτελεί την νομική κατοχύρωση της ευθανασίας, θα μπορούσε νά εξελιχθεί σε απειλή της ζωής των ασθενών πού αδυνατούν νά ανταποκριθούν οικονομικά στις απαιτήσεις θεραπείας και νοσηλείας τους.

Για τούς λόγους αυτούς, η Εκκλησία μας πού πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, στην ανάσταση του σώματος, στην αιώνια προοπτική και πραγματικότητα, στους πόνους ως "στίγματα του Κυρίου Ιησού εν τω σώματι ημών" (Γαλ. στ' 17), στις δοκιμασίες ως αφορμές και ευκαιρίες σωτηρίας, στην δυνατότητα ανάπτυξης κοινωνίας αγάπης και συμπαραστάσεως μεταξύ των ανθρώπων, κάθε θάνατο πού αποτελεί αποτέλεσμα ανθρωπίνων αποφάσεων και επιλογών - όσο "καλός" και αν ονομάζεται - τον απορρίπτει ως "υβριν" κατά του Θεού. Κάθε δε ιατρική πράξη πού δεν συντελεί στην παράταση της ζωής, ως ο όρκος του Ιπποκράτη ορίζει, αλλά προκαλεί επίσπευση της στιγμής του θανάτου, την καταδικάζει ως αντιδεοντολογική και προσβλητική του ιατρικού λειτουργήματος.

Από πλευράς της Ορθοδόξου Εκκλησίας ελήφθησαν και άλλες πρωτοβουλίες για την διαφώτιση και ενημέρωση του λαού επάνω εις το αμφιλεγόμενο θέμα της ευθανασίας.

Στην Ελλάδα επειδή ευδοκιμεί ακόμα η αγάπη δεινοπαθεί η ευθανασία, η οποία δεν φαίνεται προς το παρόν ότι ημπορεί νά ακολουθήσει την πορεία πού ακολουθεί στην Ολλανδία και στις άλλες χώρες της Ευρώπης. Χρειάζεται λοιπόν πολλή προσπάθεια για νά ενημερωθεί ο λαός αντικειμενικά και κυρίως νά τεθούν οι ασφαλιστικές δικλείδες στις αυθαιρεσίες και στην εκμετάλλευση του δικαιώματος της ζωής, το οποίο η καθημερινά αλλοιούμενη κοινωνία των λαών επιζητεί νά το μετατρέψει σε δικαίωμα στο θάνατο.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'

 

ΜΟΡΦΕΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

 

Ανάλογα με τον τρόπο πού ασκείται, η ευθανασία διακρίνεται σε ενεργητική και παθητική. Υπάρχουν και άλλες μορφές ευθανασίας πού συνεχώς μεταβάλλονται αφ' ενός λόγω αλλαγών στις αντιλήψεις του κοινωνικού σώματος και αφ' ετέρου λόγω της προόδου της επιστήμης και των πολύπλοκων μεθόδων στην προσπάθεια παρακάμψεως των νομικών και ηθικών ευθυνών.

 

1. Εθελοντική ενεργητική ευθανασία

 

Η μορφή αυτή θα ημπορούσε νά ονομασθεί και "κατά παραγγελία". Στην περίπτωση αυτή ο ασθενής παρακαλεί τον ιατρό η άλλο πρόσωπο νά του χορηγήσει κάποιο δηλητήριο η με οποιοδήποτε άλλο τρόπο νά του προκαλέσει ευθέως τον θάνατο. Απαραίτητη θεωρείται η ικανότητα του βαρέως πάσχοντος, νά δώσει συγκατάθεση με πλήρη επίγνωση και πνευματική διαύγεια. Περίπτωση εθελοντικής ενεργητικής ευθανασίας είναι η εξής:

Άνδρας 65 ετών προσβάλλεται από καρκίνο του προστάτη. Οι θεραπευτικοί χειρισμοί δεν ημπορούν νά αποτρέψουν την εμφάνιση οστικών μεταστάσεων. Ο ασθενής υποφέρει από φρικτούς πόνους. Ούτε τα κοινά αναλγητικά, ούτε τα οπιούχα βοηθούν αποφασιστικά. Ο ασθενής αντιλαμβάνεται το πεπερασμένο των ιατρικών προσπαθειών και εκλιπαρεί τον ιατρό νά του επιφέρει τον θάνατο για νά τον απαλλάξει από το μαρτύριο των πόνων.

Στην περίπτωση πού ο ιατρός θα ανταποκριθεί στη δραματική έκκληση του ασθενούς ο όλος χειρισμός ονομάζεται ενεργητική και κατά παραγγελία ευθανασία. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και η μοναδική στα ελληνικά χρονικά υπόθεση της Γεωργίας Κοντέση και του Μουσελα.

Η εθελοντική ενεργητική ευθανασία, ανεξάρτητα από τούς λόγους για τούς οποίους γίνεται, είναι πράξη ανθρωποκτονίας και τιμωρείται αυστηρά κατά το άρθρο 301 του Ποινικού Κώδικα.

 

2. Μη εθελοντική ενεργητική η κατά παραγγελία

 

Η λεγομένη και "ακούσια ευθανασία" προσφέρεται από τον ιατρό η άλλο πρόσωπο σε κάποιον πού υποφέρει χωρίς νά υπάρχει καμία ελπίδα αποκαταστάσεως της υγείας του και χωρίς την συγκατάθεση του ασθενούς, ο οποίος είτε είναι "φυτό" είτε όχι, ούτε καν ερωτάται.

Τέτοια ευθανασία ήταν η περίπτωση του Βασιλέως της Αγγλίας Γεωργίου του Ε', ο οποίος βρισκόταν σε κώμα και με εντολή της Βασίλισσας Μαίρης και του Πρίγκιπα της Ουαλίας Εδουάρδου του Η', του μετέπειτα Βασιλέως της Αγγλίας, ο ιατρός Ντένσον του έκανε δύο θανατηφόρες ενέσεις, μορφίνης και κοκαΐνης, συντομεύοντας έτσι το τέλος του, στις 10 Ιανουαρίου του 1936.(11)

 

3. Παθητική ευθανασία

 

Η μορφή αυτή διαφέρει από τις άλλες διότι δεν γίνεται με πράξη αλλά με παράλειψη. Ο ιατρός δεν χρησιμοποιεί φάρμακα, αλλά μηχανήματα υποστηρίξεως βασικών λειτουργιών φως ζωής και μία συγκεκριμένη στιγμή τα αποσύρει. Είναι αυτό πού επιθυμούν πολλοί συγγενείς ασθενών, νά αποσυνδεθεί από τα μηχανήματα ο ασθενής τους, πού ναι μεν του παρατείνουν τη ζωή, αλλά χωρίς όφελος, μάλλον δε, με ταλαιπωρία και μαρτύριο. Αυτό έπραξε ο Αριστοτέλης Ωνάσης, όταν βλέποντας τον υιό του Αλέξανδρο, νά υποφέρει με τον σωλήνα της τεχνητής αναπνοής, στην Μονάδα Εντατικής Θεραπείας του ΚΑΤ, τράβηξε ο ίδιος τον σωλήνα και επήλθε ο θάνατος.(12)

 

4. Υποβοηθούμενη αυτοκτονία

 

Κατά την υποβοηθούμενη αυτοκτονία παρέχονται μέσα, εν γνώσει ότι ο δέκτης σχεδιάζει νά τα χρησιμοποιήσει για τερματισμό της ζωής του. Η υποβοηθούμενη από ιατρό αυτοκτονία αναφέρεται στην παροχή φαρμάκων η άλλων παρεμβάσεων από τον ιατρό εν γνώσει του, ότι ο ασθενής θα τα χρησιμοποιήσει για νά θέσει τέρμα στη ζωή του. Στο Όρεγκον των Η.Π.Α. αυτός ο τρόπος ονομάσθηκε "αξιοπρεπής θάνατος". Οι υποστηρικτές του τρόπου αυτού ευθανασίας ισχυρίζονται ότι, κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα στο θάνατο και συνεπώς ημπορεί και πρέπει ο ίδιος νά ρυθμίζει τη ζωή του.

Διεθνή σάλο είχε προκαλέσει ο γνωστός ιατρός Τζάκ Κεβορκιάν η Δόκτωρ θάνατος, ο οποίος είχε εφεύρει μηχάνημα ευθανασίας.

 

5. Έμμεση ενεργητική ευθανασία

 

Η ευθανασία του είδους αυτού γίνεται στα πλαίσια μιας φαρμακευτικής αγωγής, αλλά έμμεσα οδηγεί στην επίσπευση της ζωής. Η διαφορά από την ενεργητική ευθανασία ευρίσκεται στην υποκειμενική κάλυψη της πράξεως από τον ιατρό. Ενώ στην ευθεία ενεργητική ευθανασία γνωρίζει ο ιατρός ότι επιδιώκει νά προκαλέσει τον θάνατο, στην έμμεση γνωρίζει ως ενδεχόμενο ότι μπορεί νά επέλθει ο θάνατος και το αποδέχεται ως αναγκαίο κακό, μπορεί όμως και οι πόνοι νά ελαττωθούν και η ζωή νά επιμηκυνθεί. Για την αγωγή αυτή απαραίτητη θεωρείται η ενημέρωση του ασθενούς για τούς κινδύνους και η συναίνεσή του.

Στην περίπτωση αυτή υπάρχει μία ηθική αρχή, πού ορίζει ότι ένα αποτέλεσμα πού θα ήταν ηθικό λάθος αν προκαλείτο από πρόθεση, είναι αποδεκτό όταν προβλέπεται, αλλά δεν επιδιώκεται. Ο ιατρός μπορεί νά προβλέψει ότι η χορήγηση υψηλής δόσεως απιοειδών, για την αντιμετώπιση του πόνου ασθενών τελικού σταδίου, δυνατόν νά ελαφρύνει τούς πόνους, αλλά και νά προκαλέσει τον θάνατο.

 

6. Ευγονική ευθανασία

 

Αφορά σε παιδιά πού γεννήθηκαν η πρόκειται νά γεννηθούν ανάπηρα με σοβαρά προβλήματα και νοσήματα δηλ. ανεγκέφαλα με μογγολοειδη ιδιωτία, δισχιδή ράχη και άλλες σημαντικές δυσπλασίες. Με τα σημερινά μέσα της τεχνολογίας από τη διάρκεια της κυήσεως ημπορούν νά διαγνωσθούν ατέλειες και προβλήματα σωματικής αναπηρίας του εμβρύου, το οποίο εάν επιζήσει και γεννηθεί, θα πρέπει νά υποστεί βαριές διορθωτικές χειρουργικές επεμβάσεις και αφάνταστες ταλαιπωρίες χωρίς την βεβαιότητα ότι μετά από αυτά όλα θα ζήσει. Οι γονείς πού φέρνουν στον κόσμο ένα βαριά άρρωστο παιδί είναι σε μεγάλο δίλημμα. Οι ιατροί συμβουλεύουν την διακοπή της κυήσεως. Εάν δεν συμφωνήσουν, ήδη αναλαμβάνουν ένα βαρύ σταυρό, για όσα χρόνια διατηρηθεί στη ζωή το άρρωστο παιδί τους. Εάν συμφωνήσουν, συνυπογράφουν την δολοφονία του παιδιού τους.

Η "ευγονική" ευθανασία αφορά τα παιδιά, ημπορεί όμως νά επεκταθεί και σε άλλες ευπαθείς ομάδες, οπότε ονομάζεται "κοινωνική". Μετά την κοινωνική ευθανασία υπάρχει ο νόμος της ναζιστικής θηριωδίας, ο οποίος για λόγους "φιλανθρωπίας", οδήγησε στο θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους με το αιτιολογικό ότι αν ζούσαν, θα υπέφεραν και θα έβλαπταν την κοινωνία.

Η εποχή της νεωτερικότητος εισάγει τον "πολιτισμό" των υγιών και ευμόρφων ανθρώπων, ενώ η αναπηρία θεωρείται αποδιοπομπαία κατάσταση. Η ευγονική ευθανασία σχετίζεται με την περί διακοπής της κυήσεως η αμβλώσεως νομοθεσία.

Στην προοδευτική Ολλανδία, επεχείρησαν μερικοί νά εισάγουν νομοσχέδιο, πού αφορά τη νομιμοποίηση της ευθανασίας παιδιών, πού πάσχουν από ανίατες ασθένειες, 12 έως 16 ετών, χωρίς τη γονική συναίνεση. Άλλοι εσκέφθησαν τα παιδιά με σοβαρή νοητική υστέρηση, άλλοι τα σπαστικά, άλλοι τα κωφάλαλα και ούτω καθεξής.

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε'

 

ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ

 

Με την ευθανασία συνδέονται άμεσα ο εγκεφαλικός θάνατος και οι μεταμοσχεύσεις. Διότι εάν κατά την λήψη οργάνων σώματος από ασθενή "κλινικά νεκρό", δεν έχει επέλθει ακόμα ολοκληρωτικά ο θάνατος, όπως υποστηρίζουν μερικοί, τότε πρόκειται περί ευθανασίας, χάριν βεβαίως της αγάπης προς τον συνάνθρωπο.

 

1. Ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου

 

Ο εγκεφαλικός θάνατος ορίζεται διαφορετικά από χώρα σε χώρα.

Το 1968, η επιτροπή του Harvard όρισε ως κριτήριο "εγκεφαλικού θανάτου", την κατάργηση της δραστηριότητος ολοκλήρου του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, ενώ το 1981, επιτροπή πού συστήθηκε από τον πρόεδρο των Η.Π.Α. διετύπωσε τον εξής ορισμό:

" Ένας άνθρωπος είναι νεκρός εάν εμφανίζει:

1. μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών της κυκλοφορίας του αίματος και της αναπνοής.

2. μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολοκλήρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους".(13)

Το 1971, δύο νευροχειρουργοί του Πανεπιστημίου της Minnesota, πρότειναν ως νέο κριτήριο " Εγκεφαλικού θανάτου", τη μη αναστρέψιμη παύση λειτουργιών του εγκεφαλικού στελέχους. Αυτά τα κριτήρια σήμερα δέχεται και η Ελλάδα.

Υπάρχουν πολλές ενστάσεις πού λένε ότι "η νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους" είναι παθολογοανατομικός όρος και δύναται νά τεκμηριωθεί μόνο μετά την μεταθανάτια αφαίρεση του εγκεφάλου του ασθενούς. Άρα βάση αυτού, τα κριτήρια διαγνώσεως του "εγκεφαλικού θανάτου" είναι ανακριβή και κατ' άλλους αυθαίρετα.(14)

 

2. Ενστάσεις και διλήμματα

 

Βάσει όλων αυτών η μία πλευρά ισχυρίζεται ότι, ο "εγκεφαλικός θάνατος" αμετακλήτως προδικάζει η προοιωνίζει το βιολογικό τέλος του ανθρώπου.

Από την άλλη πλευρά ο Καθηγητής του Κανονικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγιώτης Μπούμης λέγει: "ο εγκεφαλικός θάνατος μάλλον δεν είναι καθολικός θάνατος, αλλά μία διαδικασία καθολικού θανάτου".(15)

Η Συνοδική Επιτροπή επί των Δογματικών και Νομοκανονικων Ζητημάτων της Εκκλησίας της Ελλάδος, "απεφάνθη την 3η Μαΐου 1971" ότι η πράξις της μεταμοσχεύσεως είναι θεάρεστος. Αυτή η απόφαση επικυρώθηκε με την υπ' αριθμ. 397/16-6-1971 πράξη της Ιεράς Συνόδου.

Στον τόμο "Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις", πού εξέδωσε το 2002 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, προλογίζοντας ο Μακαριώτατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Χριστόδουλος, εκφράζει τούς προβληματισμούς, αλλά και την φιλανθρωπία της Εκκλησίας συνάμα, με τα εξής λόγια: "Το πρόβλημα των μεταμοσχεύσεων γίνεται ιδιαίτερα δύσκολο στην περίπτωση των πτωματικών μοσχευμάτων, δηλαδή όταν οι ιστοί η τα όργανα πού προορίζονται για μεταμόσχευση αφαιρούνται από 'εγκεφαλικά νεκρούς' ανθρώπους.

" Υπάρχουν μερικά λεπτά ερωτήματα πού συνδέονται με την περίπτωση αυτή. Τι ακριβώς είναι ο θάνατος και πότε επέρχεται; Πως μπορεί κανείς νά είναι βέβαιος ότι στην κρίσιμη στιγμή της αφαιρέσεως των οργάνων ο δότης είναι πραγματικά νεκρός;

" Η Εκκλησία αντιμετωπίζει όλες αυτές τις σύγχρονες ανακαλύψεις και εφαρμογές με πολλή προσοχή και επιφυλακτικότητα. Αυτό δεν γίνεται από καχυποψία, αλλά το επιβάλλουν λόγοι συνέσεως. Αισθάνεται ότι πρέπει νά προστατεύσει τον εαυτό της από το ενδεχόμενο απρόβλεπτης αστοχίας η αδικαιολόγητης αβλεψίας ..."(16)

Ο Καθηγητής Ι. Βλαχογιάννης, πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Μεταμοσχεύσεων, σε απαντητική επιστολή του στην εφημερίδα "Το Βήμα", μεταξύ των άλλων γράφει(17) "... ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί το κέντρο σωματικής, πνευματικής και ψυχικής δραστηριότητος ... Ο άνθρωπος, του οποίου ο εγκέφαλος έχει ήδη αποθάνει ... είναι βιολογικά νεκρός και έχει σταματήσει νά αποτελεί ύπαρξη με σωματική, πνευματική και ψυχική υπόσταση".

Η σαφής θέση της Εκκλησίας, επάνω στα ευαίσθητα και ακανθώδη αυτά θέματα, είναι μία δοκιμασία. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι, υπάρχει ασάφεια στον καθορισμό του εγκεφαλικού θανάτου, μάλιστα εν όψει των καθημερινών προόδων και εξελίξεων της ιατρικής. Από την άλλη πλευρά η Εκκλησία έχει την Ηθική της και την Ευαγγελική αλήθεια, η οποία καθορίζει με σαφήνεια τις θέσεις της, επάνω στα βασικά προβλήματα της ζωής και του θανάτου. Απομένει και επιβάλλεται καλοπροαίρετος διάλογος, προκειμένου νά καθορισθούν τα νομικά, ιατρικά, ηθικά, κοινωνικά πλαίσια μέσα στα οποία θα περιφρουρηθεί κάθε νέο άλμα της Βιοηθικής και κάθε πρόοδος της επιστήμης, επ' αγαθω πάντοτε του ανθρωπίνου προσώπου. Τότε θα ισχύει και ο λόγος του Σοφού της Παλαιάς Διαθήκης: Ο Θεός "εδωκεν ανθρώποις επιστήμην ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού".(18)

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤ'

 

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΘΑΝΑΣΙΑΣ

 

1. Η αξία του ανθρωπίνου προσώπου

 

Η όλη φιλοσοφία περί ατομικών δικαιωμάτων, στηρίζεται στη θεωρία και στη νομική αντίληψη, ότι ο άνθρωπος είναι άτομο. Αυτονομημένος και ελεύθερος όπως είναι, μπορεί νά αποφασίζει για κάθε τι πού τον αφορά. Έχει δικαίωμα στη ζωή και στο θάνατο.

Η Εκκλησία διακηρύττει ότι ο άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού, πού ζει όχι ως αυτόνομη μονάδα, αλλά σε σχέση με τον συνάνθρωπό του και την κτίση. Στην έννοια του προσώπου στηρίζεται η ελευθερία, η οποία καθορίζεται και από τις σχέσεις του ανθρώπου μέσα στο κοινωνικό σύνολο.

Στην περίπτωση της ευθανασίας, η Εκκλησία υποδεικνύει την παράταση της ζωής και την αναβολή του θανάτου. Απορρίπτει κάθε τι πού προκαλεί τον θάνατο. Δεν μπορεί ποτέ νά δεχθεί ως επιτρεπτό και καλό έναν απρόκλητο θάνατο, ούτε νά δικαιολογήσει την επιτάχυνσή του. Δέχεται την ευθανασία από τον Θεό και όχι από τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος δεν εξουσιάζει τη ζωή, γιατί δεν την δημιούργησε αφ' εαυτού. Δωρητής της ζωής είναι ο Δημιουργός Θεός. Εξ' αυτού του γεγονότος απορρέει η ιερότητα του σώματος και της ψυχής. Το σώμα είναι "ναός του αγίου Πνεύματος" πού κατοικεί μέσα μας και η ψυχή είναι η πνοή του Θεού.

Ο σεβασμός προς το πρόσωπο καθορίζει και τη στάση μας απέναντι στους συνανθρώπους μας. Ο θάνατος δεν είναι τότε υπόθεση ενός, αλλά όλων όσοι συνδέονται με το συγκεκριμένο πρόσωπο. Δεν ημπορεί κανείς νά αποφασίζει για τον εαυτό του, γιατί υπάρχει ακόμα ένας περίγυρος συγγενικών προσώπων, πού έχουν άμεση σχέση με τη ζωή του αλλού.

Δεν έχει λοιπόν αρμοδιότητα η επιστήμη στον καθορισμό της ώρας του θανάτου. Η ψυχή από το σώμα "θείω βουλήματι αποτέμνεται".(19)

Χρέος μας είναι αυτές τις δύσκολες ώρες νά τις αντιμετωπίζουμε καρτερικά με το όραμα της αιωνιότητας και την προσδοκία της κοινής αναστάσεως. Τότε ο θάνατος γίνεται ειρηνικός και γαλήνιος.

 

2. Η εν ασθενεία δύναμη του Χριστιανού

 

Στην άκαμπτη στάση της Εκκλησίας μας κατά της ευθανασίας, μπορεί κάποιος νά προσδώσει διάθεση σκληρότητας και αναλγησίας. Πως είναι δυνατόν νά βλέπεις κάποιον πού υποφέρει, νά εκλιπαρεί για τον τερματισμό της ζωής του και νά μη συγκινείσαι; Νά μη τον διευκολύνεις σ' αυτό πού ζητεί;

Ο πόνος πού για την σύγχρονη κοινωνία είναι ανάξιος λόγου, γιατί ενδιαφέρον έχει μόνο η ηδονή, δίνει μία άλλη αίσθηση της ζωής. Ο πόνος γίνεται μεγάλος παιδαγωγός για κάθε ψυχή την οποία στρέφει στον ορθό προσανατολισμό της. Η τεχνοκρατούμενη κοινωνία φοβείται και απορρίπτει την αξία του πόνου εν αντιθέσει προς την Εκκλησία, η οποία δια στόματος του Αποστόλου Παύλου διακηρύττει: "όταν γαρ ασθενώ, τότε δυνατός ειμί".(20)

Η καλύτερη στάση για νά αντιμετωπίσει κανείς τον πόνο δεν είναι η επανάσταση και η βία, ο γογγυσμός και η απιστία, αλλά η υποταγή στον πόνο. Και μαζί με την υποταγή η αγάπη. Ο Χριστός με την υπακοή και την αγάπη υπέταξε τον πόνο και κέρδισε τη νίκη μέσω του Σταυρού. Αν και ήταν ο ίδιος Θεός, έγινε άνθρωπος για νά υποφέρει τις δοκιμασίες και νά καταστεί το πρότυπο και το υπόδειγμα της πιο μεγάλης αντοχής στον πόνο. Υπόδειγμα ακόμα και για τη μεταμόρφωση της ανθρώπινης ψυχής μέσω του πόνου και της αγάπης.(21)

Η ευθανασία δεν είναι λύση στο πρόβλημα του πόνου, είναι μάλλον εμπλοκή στο μεγάλο ζήτημα της αυτοσυνειδησίας του προσώπου, δια νά μη ειπω είναι ανατροπή των όσων ο Θεός ενομοθέτησε για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Κοσμικά, η ευθανασία δικαιολογείται ως "αξιοπρεπής θάνατος", στην πραγματικότητα όμως, είναι αναξιοπρεπής θάνατος πονεμένων και περιφρονημένων ανθρώπων.

Αυτό πού χρειάζεται η ανθρωπότητα για νά αντιμετωπίσει τον πόνο, είναι το κουράγιο, η εμψύχωση, η αγάπη και η πίστη. Η γαλήνια πνευματική κατάσταση και όχι η τεχνική του θανάτου είναι το ζητούμενο στις τελευταίες προ της εξόδου από τον κόσμο στιγμές της ζωής.

 

3. Η υπέρβαση του θανάτου

 

Ο θάνατος ενός ανθρώπου είναι τόσο σημαντικό γεγονός, όσο και η γέννησή του. Η εγκατάλειψη του κόσμου με όλα τα ευχάριστα και δυσάρεστα, ο χωρισμός της ψυχής και του σώματος, ο νέος κόσμος της αιωνιότητας, η διαδικασία της μεταβάσεως από τον υλικό κόσμο στον κόσμο των πνευμάτων, ο χωρισμός από αγαπημένα πρόσωπα κ.α. συνθέτουν μία εσωτερική κρίση για τον άνθρωπο πού πεθαίνει, την οποία δεν μπορεί και δεν πρέπει νά αντιμετωπίσει μόνος του. Μάλιστα οι τελευταίες στιγμές καλύπτονται από ένα μυστήριο, στο οποίο οι θρησκείες και οι παραδόσεις έχουν δώσει πολλές ερμηνείες. Μετά την πάλη με την ιδέα του θανάτου και την συμφιλίωση με αυτή, η ψυχή ανοίγει τούς ορίζοντές της και είναι έτοιμη νά δεχθεί με νηφαλιότητα την επικοινωνία με το Θεό και τούς ανθρώπους, των οποίων η αγάπη γίνεται βάλσαμο ανακουφίσεως. Όσο το σώμα καταπίπτει, τόσο το πνεύμα ελευθερώνεται από τις απαιτήσεις της σάρκας και μπορεί νά ανακαλύπτει στιγμές του παρελθόντος, νά αναθεωρεί παλιές απόψεις, νά ζητεί τη γεύση της εν Χριστώ ζωής.

Το αναμενόμενο τέλος, προξενεί επίσης σε πολλούς ηθικά τραύματα ολιγοπιστίας, απογοητεύσεως, μελαγχολίας και φορτίζει πολύ τον χαρακτήρα μέχρι σημείου νά χάνει κανείς την ψυχική του ισορροπία και νά βυθίζεται στην άβυσσο της απογνώσεως.

Στην κρίσιμη αυτή στιγμή, πολύτιμη θεωρείται η συμπαράσταση του οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος του ασθενούς. Νά σταθεί με διακριτικότητα και στοργή δίπλα στον άρρωστο, νά μπει στην σκέψη του και στην καρδιά του, νά τον διακονήσει με αγάπη και αυτοθυσία, νά του παράσχει τις τελευταίες φροντίδες για ένα ειρηνικό και γαλήνιο θάνατο, νά μείνει στο προσκεφάλι του μέχρι την τελευταία στιγμή πού θα του κλείσει τα μάτια. Τότε ο θάνατος από εφιάλτης γίνεται φίλος και ο φόβος του, πού είναι φόβος της μοναξιάς, μεταβάλλεται σε δύναμη.

Ο θάνατος μαζί με τον Χριστό είναι στην πραγματικότητα ένας θάνατος ως προς τον θάνατο. Από αγωνιώδης αναγκαιότητα γίνεται αντικείμενο μακαρισμού: "Μακάριοι οι νεκροί οι εν Κύριο αποθνήσκοντες απ' άρτι. Ναι λέγει το Πνεύμα, ίνα αναπαύσονται εκ των κόπων αυτών".(22)

Γι' αυτό ο θάνατος για τον χριστιανό είναι τελικά κέρδος. Όπως ο θάνατος του Χριστού είναι ζωαρχικός, έτσι και ο θάνατος του ενωμένου με τον Χριστό πιστού, γίνεται ζωαρχικός. Επομένως δεν είναι καταστροφικός αλλά δημιουργικός, αφού βγαίνει η ανάσταση.(23)

Ο σημερινός άνθρωπος δεν μπορεί νά περιμένει και νά υπομένει. Η νοοτροπία της επάρσεως του έχει αφαιρέσει την δύναμη της καρτερίας. Η ευθανασία ως λύση στο δράμα του πόνου δεν είναι γαλήνιος θάνατος, αλλά έξοδος των δειλών, κατάληξη μιας ζωής στερημένης από αγάπη και ανθρωπιά. Οι διαθήκες θανάτου ευδοκιμούν σε μία κοινωνία ατόμων και όχι προσώπων με αξία και βάθος.

 

4. Η διαδικασία της εξόδου της ψυχής

 

Κάτι ακόμη πού αποκλείει και απορρίπτει κάθε μορφή ευθανασίας, είναι ο,τι έχει σχέση με τις τελευταίες στιγμές του ασθενούς. Ποίος μας βεβαιώνει, ότι τα τελευταία δευτερόλεπτα πριν τον θάνατο δεν έχει ο άνθρωπος επιθυμίες, βιώματα, συναισθήματα; Ποίος μπορεί νά μας πει, ότι και την τελευταία στιγμή η ψυχή καθώς εξέρχεται από το φθαρτό σώμα δεν έχει κίνηση και ενέργεια; Ποίος διακινδυνεύει την άποψη, ότι αυτή την κρίσιμη στιγμή δεν έχει ο ασθενής συνείδηση, άρα δεν έχει ψυχή;

Σε όλα αυτά τα ερωτήματα δίδει απαντήσεις η Θεολογία της Εκκλησίας μας.

Ο τελωνισμός των ψυχών είναι μία κατάσταση πού συμβαίνει κατά τη διαδικασία της εξόδου της ψυχής και πριν αυτή αποχωρήσει από το σώμα. Ο αρχαίος εκκλησιαστικός συγγραφεύς Ωριγένης στηρίζει την γνώμη αυτή περί των τελωνίων στους λόγους του Κυρίου, ο οποίος πριν από το τέλος της επιγείου ζωής Του είπε: "έρχεται ο του κόσμου αρχων και εν εμοί ουκ έχει ουδέν".(24)

Εκτός από τούς Πατέρες έχομε και μαρτυρίες μεγάλων ασκητών. Ο άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος γράφει: "Την ωραν πού η ψυχή σου θα αναχωρη από το σώμα, οι πονηροί δαίμονες 'κατέχουσί σου την ψυχή' και δεν την αφήνουν νά ανεβη εις τούς ουρανούς".

Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος γράφει ότι " Η ψυχή κατά την ώρα του θανάτου πολλές φορές ανεβαίνει στην επιφάνεια και έπειτα επανέρχεται πάλι στο βάθος και φοβάται και τρέμει, όταν πρόκειται νά βγει από το σώμα".(25)

Ύστερα από όλα αυτά ποίος θα αναλάβει νά διακόψει αυτό το μυστήριο πού ενεργείται στην εξερχόμενη ψυχή και νά δώσει τέλος σε μία διαδικασία πού εμπεριέχει την ελπίδα της μετανοίας και της σωτηρίας;

Εάν βλέπομε τον άνθρωπο ως ένα άψυχο βιολογικό ων, τότε όλα επιτρέπονται. Εάν όμως πιστεύομε στην ύπαρξη της ψυχής, πως μπορούμε νά συνηγορήσουμε στην βιαία διακοπή αυτού του ιερού δεσμού έστω και στο τελευταίο δευτερόλεπτο της συμφυΐας τους;

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ'

 

ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

 

1. Η ευθανασία υπό την σημερινή της έννοια (προκλητός θάνατος) είναι ένα παγκόσμιο αμφιλεγόμενο και πολύπλοκο πρόβλημα πού καθημερινά προσλαμβάνει εκρηκτικές διαστάσεις σε μία άσπλαχνη και απέλπιδα κοινωνία, η οποία θέλει νά βλέπει τον άνθρωπο ως οικονομική και παραγωγική μονάδα και υποκρινόμενη, ότι επιδιώκει τη λύτρωση και την ανακούφιση των πασχόντων, προβαίνει είτε με τη συγκατέθεσή τους, είτε όχι, σε ενέργειες (ενεργητική, παθητική, υποβοηθούμενη αυτοκτονία, ευγονική ευθανασία κ.λ.π.) οι οποίες απαξιώνουν τη ζωή και το ανθρώπινο πρόσωπο.

 

2. Πρωτοπόρος στην εφαρμογή της ευθανασίας είναι η Ολλανδία, η οποία "για λόγους ευσπλαχνίας" την νομιμοποίησε υπό όρους και σήμερα την διενεργεί. Με πρότυπο την Ολλανδία και αλλά κράτη προσπάθησαν με εσωτερικούς κραδασμούς και μεγάλες εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις νά προχωρήσουν στη νομιμοποίησή της. Το Συμβούλιο της Ευρώπης, πολλές Εκκλησίες και πολλοί οργανισμοί, σύλλογοι, πανεπιστήμια αντέδρασαν τονίζοντας ότι αντιβαίνει στην Ευρωπαϊκή σύμβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ότι συγκρούεται με τον φυσικό νόμο της ανθρώπινης συνειδήσεως και με τις διεθνείς διακηρύξεις περί ιατρικής ηθικής.

 

3. Σημαντικό είναι ότι η περί ευθανασίας συζήτηση άρχισε και φουντώνει όχι στον ανατολικό αλλά στον δυτικό κόσμο όπου το ουμανιστικό και ατομικιστικό πνεύμα αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των κοινωνιών. Όπου οι αξίες της ζωής, του προσώπου, της οικογένειας, της θρησκείας επηρεάζουν τον άνθρωπο, εκεί η επιθυμία ευθανασίας είναι σε πολύ χαμηλά ποσοστά. 'Όπου η ζωή μετριέται με το κόστος και την χρησιμοθηρική δυνατότητα, εκεί στήνονται "Καιαδες" και "μηχανές θανάτου".

 

4. Κανένας νόμος δεν εξασφαλίζει τη νόμιμη διαδικασία της ευθανασίας και κανένα νομοσχέδιο δεν μπορεί νά περιορίσει τις εγκληματικές αυθαιρεσίες ασυνειδήτων ιατρών, οι οποίοι παραβαίνοντας τον όρκο του Ιπποκράτη γίνονται δολοφόνοι και εκτελούν ασθενείς προκειμένου νά παράσχουν εξυπηρετήσεις σε εταιρείες, νοσοκομεία, συγγενείς, κ.α., πάντοτε βεβαίως με το αζημίωτο. Η πρακτική της ευθανασίας είναι ακόμα δυνατό νά οδηγήσει τον ιατρό από εγγυητή και θεματοφύλακα της ανθρώπινης ζωής, σε κριτή της ζωής των ανθρώπων και σε δήμιο.

 

 

5. Τα ύψιστα αγαθά της ελευθερίας του προσώπου και της ιερότητας της ζωής είναι απαραβίαστα και σε κανένα δεν επιτρέπεται νά τα κακομεταχειρίζεται και νά τα εκμεταλλεύεται. Κάθε ανθρώπινο πρόσωπο είναι εικόνα του Θεού και πρέπει νά προστατεύεται απόλυτα, δηλαδή ανεξάρτητα από την ποιότητά του και από την βούλησή του. Το δικαίωμα αυτοδιαθέσεως ως έκφραση ελευθερίας του προσώπου θα δημιουργήσει ρωγμή στο σύστημα απόλυτης προστασίας της προσωπικότητας. Η ζωή μας είναι το υπέρτατο Δώρο του Δημιουργού μέσα στην οποία συναντάται η Χάρη του Θεού με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και επιτελείται το μυστήριο του αγιασμού και της σωτηρίας.

 

6. Ο θάνατος διασπά την αρραγή ενότητα ψυχής και σώματος και το μεν σώμα επαναφέρει στη γη (εις τα εξ' ων συνετέθη) την δε ψυχή στον κόσμο των πνευμάτων εν αναμονή της επανενώσεώς της με το αναστημένο σώμα κατά την ώρα της Δευτέρας Παρουσίας του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Οι τελευταίες στιγμές προ της αναλύσεως είναι οι πιο ιερές στιγμές της ζωής, διότι τότε κρίνεται η ζωή και πολλά μπορούν νά αναθεωρηθούν έστω και με ένα δάκρυ μετανοίας. Γι' αυτό κάθε επέμβαση του ανθρώπου για συντόμευση των διαδικασιών η διακοπή της διεργασίας του χωρισμού εμπεριέχει μεγάλους πνευματικούς κινδύνους.

 

7. Για εκείνους πού επιθυμούν την ευθανασία πρέπει νά εξετάζεται η ψυχολογική τους κατάσταση και η κοινωνική τους αποδοχή. Η παρηγορητική θεραπεία, η εκδήλωση αγάπης και ενδιαφέροντος προς τούς πάσχοντες, η ενίσχυση των ασθενών με τη δύναμη της πίστεως, η εξάσκηση στην υπομονή και καρτερία, μπορούν νά μεταπείσουν και νά αποτρέψουν τούς απελπισμένους και απογοητευμένους. Ο πόνος εξαγιάζει εκείνον πού τον δέχεται ως παιδαγωγικό μέσον προς σωτήρια. Επί πλέον είναι ευεργετικός, διότι ανοίγει τα όρια της υπάρξεώς μας. Όταν είναι αφόρητος και μη αντιμετωπίσιμος από την ιατρική επιστήμη, τότε καλείται ο ιατρός με ευσυνειδησία νά του παράσχει ο,τι η ιατρική προσφέρει, έστω με τον κίνδυνο νά προκαλέσει τον θάνατο χωρίς βεβαίως ποτέ νά τον επιδιώκει. Οι ανθρώπινες φροντίδες των τελευταίων στιγμών δεν προσδιορίζονται από τη νομοθεσία, αλλά από την ευσυνειδησία και ευαισθησία των θεραπόντων ιατρών.

 

8. Η σύγχρονη εκκοσμικευμένη αντίληψη υποστηρίζει το "δικαίωμα στο θάνατο" γιατί προσεγγίζει το θάνατο ως γεγονός προσδιοριζόμενο όχι από το Θεό, αλλά από τον άνθρωπο. Μία κοινωνία χωρίς Θεό απαιτεί νά ρυθμίζει τη γέννηση και τον θάνατο των πολιτών της. Έχει την αίσθηση ότι αυτή μόνο μπορεί νά διαχειρίζεται ο,τι έχει σχέση με τον άνθρωπο, γιατί βλέπει τον άνθρωπο με το μάτι της χρησιμοθηρικής, ευδαιμονιστικης, παραγωγικής, εφήμερης και καθαρά υλιστικής αντιλήψεως. Συνεπώς τα άρρωστα άτομα ως άσχετα με την παραγωγή και την κατανάλωση, ως ασύμφορα στην εξέλιξη του συστήματος και στην ευδαιμονία πρέπει νά απαλλάσσουν την κοινωνία από τη ζημιογόνο παρουσία τους και νά απαλλάσσονται από τα βάσανα της ζωής. Με αυτή την παράνομη και ανήθικη λογική φθάνουμε στην ευγονική και κοινωνική ευθανασία, στην εμπορία του θανάτου και στην καταστρατήγηση κάθε ηθικού φραγμού.

9. Στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη αντίδραση στην ευθανασία. Ο ιατρικός και νομικός κόσμος στην πλειοψηφία του απορρίπτει κάθε σκέψη νομιμοποιήσεως της ευθανασίας. Οι ευπαθείς ομάδες των αναπήρων, ηλικιωμένων, ειδικών αναγκών, εκφράζουν την αντίθεσή τους σε κάθε μορφή ευθανασίας. Διαφαίνεται μία προσπάθεια επηρεασμού του λαού υπέρ της ευθανασίας, η οποία υποστηρίζεται από συγκεκριμένους ιατρούς, δημοσιογράφους, νομικούς κ.λ.π. και εμφανίζεται, όπως και σε όλο τον κόσμο, ως φιλάνθρωπη προσπάθεια προς τούς ασθενείς και τις οικογένειές τους πού ταλαιπωρούνται ψυχικά, σωματικά, οικονομικά, δεν ευρίσκει όμως αποδέκτες και τούτο διότι οι οικογενειακοί δεσμοί, οι ψυχικές αντοχές των ανθρώπων και η εμμονή στην παράδοση ενεργούν αποτρεπτικά προς κάθε αντίληψη πού θέτει εν αμφίβολο ύψιστες και προαιώνιες αξίες πού περιχαρακώνουν τη ζωή, τον θάνατο, τον άνθρωπο, την αγάπη, την αιώνιο ζωή.

 

10. Η Ορθόδοξη Εκκλησία πιστεύει στην ευθανασία υπό την γνήσια έννοια της και πάντοτε εύχεται υπέρ ειρηνικού και ευλογημένου τέλους από τον Θεό και όχι από τον άνθρωπο. Απορρίπτει και καταδικάζει την τεχνητή ευθανασία ως "υβριν" κατά του Θεού και απειλή κατά της ελευθερίας του προσώπου και της μοναδικότητας της ζωής. Εμπνέει τούς πιστούς νά καρτερούν και νά υπομένουν σε κάθε δοκιμασία προσωπική η συνανθρώπων τους και παρακαλεί τον ιατρό των ψυχών και των σωμάτων νά πραΰνει τον πόνο και την δοκιμασία κάθε ανθρώπου. Υποδεικνύει τον τρόπο υπερβάσεως του θανάτου με την εν Χριστώ ζωή και χειραγωγεί τούς πιστούς προς ένα χριστιανικό τέλος με το όνομα του Αναστάντος Χριστού στην τελευταία πνοή τους.

 

 

 

 

Σέβεται και τιμά την ιατρική επιστήμη για ο,τι προσφέρει στον άνθρωπο και ζητεί την συνεργασία της για την από κοινού αντιμετώπιση και επίλυση των φλεγόντων προβλημάτων πού τον απασχολούν. Εκφράζει όμως φόβους μήπως η αυθαιρεσία, η εκμετάλλευση και η ευδαιμονιστική πρακτική την παρασύρουν σε αποφάσεις και θέσεις πού παραθεωρουν τον Ιπποκρατικό όρκο και νοθεύουν απαραβίαστες αρχές της.

Η Εκκλησία μας διδάσκει ότι πρέπει τα πάντα της ζωής μας νά μετέλθουμε "εν πίστει, εν αγάπη, εν υπομονή" με τελικό στόχο την ένωση μας με τον Χριστό αιωνίως.

Το φρόνημα και το όραμα κάθε πιστού συνοψίζεται σ' αυτά τα λόγια του Αποστόλου Παύλου: "Νυν μεγαλυνθήσεται Χριστός εν τω σώματί μου, είτε δια ζωής, είτε δια θανάτου".(26)

 

 

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

 

Επειδή το πρόβλημα της ευθανασίας στην Ελλάδα σήμερα μεν ευρίσκεται σε υποτονικότητα, σε λίγα χρόνια όμως θα γίνεται εντονότερο λόγω του ζήλου των υποστηρικτών του νά προωθήσουν την ιδέα του και της μανιώδους και μεθοδευμένης προσπάθειας πού καταβάλλεται από ευάριθμους διανοουμένους, δημοσιογράφους και πολιτικούς αποχρωματισμού και αποχριστιανοποιήσεως του Ελληνικού λαού, επιβάλλεται η εκ μέρους της Εκκλησίας ανάληψη προσπάθειας για την ενημέρωση του λαού επί του σοβαροτάτου θέματος της ευθανασίας και των συνεπειών του με σειρά μέτρων και πρωτοβουλιών και ασφαλώς με την συνεργασία χριστιανών επιστημόνων (ιατρών, νομικών, ψυχολόγων, κοινωνιολόγων, θεολόγων κ.α.).

 

Συγκεκριμένα, ευλαβώς προτείνουμε στην Σεπτή Ιεραρχία:

1. Έκδοση ενημερωτικής, εποικοδομητικής και παραινετικής Εγκυκλίου της Ιεράς Συνόδου προς το χριστεπώνυμο πλήρωμα για το θέμα της ευθανασίας και των συναφών με αυτή προβλημάτων.

 

2. Ενημέρωση του λαού δια των Μέσων Ενημερώσεως της Εκκλησίας ήτοι Ραδιοφωνικού Σταθμού της Εκκλησίας και Ιέρων Μητροπόλεων, περιοδικών, εφημερίδων, εντύπων της Ιεράς Συνόδου, της Αποστολικής Διακονίας, των Ιέρων Μητροπόλεων, των Ιέρων Μονών, των Θρησκευτικών Σωματείων και Συλλόγων, των Θεολογικών και Εκκλησιαστικών Σχολών.

Χρησιμοποίηση των τοπικών Μέσων Ενημερώσεως με την παραγωγή εκπομπών και την δημοσίευση άρθρων από ειδικούς χριστιανούς επιστήμονες.

 

3. Διοργάνωση Ημερίδων, Συνεδρίων, Ιερατικών Συνάξεων με αναφορά στο θέμα της ευθανασίας και δημοσίευση των πορισμάτων τους.

 

4. Έκδοση μικρού και εύληπτου φυλλαδίου υπό της Αποστολικής Διακονίας με τις θέσεις της Εκκλησίας, το οποίο νά αποσταλεί στις Ιερές Μητροπόλεις και νά επανατυπωθει υπό των Ιέρων Μητροπόλεων προκειμένου νά διανεμηθεί στο λαό.

 

5. Ενίσχυση του θεσμού των Νοσοκομειακών Εφημερίων και ανάθεση σε συγκεκριμένο Ιερέα μεγάλων Ενοριών, της φροντίδος των ασθενών Κλινικών και άλλων Ιδρυμάτων υπαγομένων στην Ενορία.

 

6. Προγραμματισμένες επισκέψεις εθελοντών ενοριτών σε Νοσοκομεία, Κλινικές, Γηροκομεία και αλλά Ιδρύματα πασχόντων με σκοπό την ψυχολογική και πνευματική στήριξη των ασθενών.

 

7. Προσέγγιση από πλευράς Εκκλησίας του επιστημονικού, ιατρικού και νομικού κόσμου και δημιουργία κλίματος αγάπης και συνεργασίας επί θεμάτων πού αφορούν την επιστήμη τους και την Εκκλησία.

 

8. Επιβολή των υπό των Ιέρων Κανόνων προβλεπομένων επιτιμίων σ' εκείνους πού συναίνεσαν στην ευθανασία του εαυτού τους, συγγενούς τους, η ως ιατροί ενήργησαν.

 

9. Ίδρυση Κέντρων Αγάπης η Σπιτιών Γαλήνης σε κάθε ενορία πόλεων και κωμοπόλεων δια των οποίων θα παρέχεται στήριξη στους γέροντες, τούς ασθενείς, τούς αναπήρους και σε κάθε προβληματικό άτομο. Επί πλέον τα ενοριακά στελέχη των Κέντρων αυτών θα παρέχουν τις τελευταίες φροντίδες στους βαρέως πάσχοντες.

 

10. Συγκρότηση ειδικής ομάδος επιστημόνων σε κάθε Ιερά Μητρόπολη για την αντιμετώπιση των προβλημάτων Βιοηθικης και μιας σοβαρής παρουσίας της Εκκλησίας σε τοπικό επίπεδο.

 

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

 

Μακαριώτατε, Σεβασμιώτατοι.

 

Αντί αλλού επιλόγου θα υπομνήσω στην Αγιότητά Σας τα προσευχητικά λόγια του Αποστόλου Παύλου προς Εφεσίους:

" Ο Θεός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, ο πατήρ της δόξης, δώη υμιν πνεύμα σοφίας και αποκαλύψεως εν επίγνωση αυτού, πεφωτισμένους τούς οφθαλμούς της καρδίας υμών, εις το ειδέναι υμάς τι εστίν η ελπίς της κλήσεως αυτού και τις ο πλούτος της δόξης της κληρονομιάς αυτού εν τοις αγίοις και τι το υπερβάλλον μέγεθος της δυνάμεως αυτού εις ημάς τούς πιστεύοντας κατά την ενέργειαν του κράτους της ισχύος αυτού, ην ενήργησεν εν τω Χριστώ εγείρας αυτόν εκ νεκρών ...".(27)

"Τω δε δυναμένω φυλάξαι υμάς απταίστους και στησαι κατενώπιον της δόξης αυτού αμώμους εν αγαλλιάσει μόνω σοφω Θεώ σωτηρι ημών, δόξα και μεγαλωσύνη, κράτος και εξουσία και νυν και εις πάντας τούς αιώνας. Αμήν".(28)

 

 

Η ευθανασία εν τη Παλαιά Διαθήκη

 

Ανάτυπον εκ του περιοδικού «Θεολογια» (τομ. ο' [1999], τευχος β'-γ', σελ. 274-282), Αθήναι 1999. Ο συγγραφέας είναι ιατρός παθολόγος, ομότιμος καθηγητής του παν/μίου Ιωαννίνων.

 

 

Θεωρώ σκόπιμον ν’αναφέρω εν πρώτοις, ότι ευθανασία είναι το καλώς θνήσκειν, ο ευτυχής, ήπιος και ανώδυνος θάνατος(1), ο εύκολος θάνατος(2). Ο θάνατος ούτος λαμβάνει χώραν η επιζητείται κυρίως προς αποφυγήν επικειμένου υπό φρικώδεις συνθήκας θανάτου εξ επαράτου τινός νόσου ή έξ άλλων διαφόρων αιτίων. Διευκρινίζω, ότι αι συνθήκαι αυταί δημιουργούνται, είτε εξ αφορήτου σωματικού άλγους συνεπεία νόσου ή κακώσεων, είτε εκ φοβερού ψυχικού άλγους συνεπεία ποικίλων εξευτελισμών, οίτινες προηγούνται της θανατώσεως του υφισταμένου τούτους και διαρκούν επί άλλοτε άλλο χρονικόν διάστημα.

 

Θα ηδύνατο επίσης η ευθανασία να λάβη χώραν ή να επιζητηθή και μόνον προς αποφυγήν αθλίου βίου, αφ’ενός μεν λόγω σωματικού άλγους συνεπεία χρονίας τινός νόσου ή συνεχιζομένων βασανιστηρίων, αφ’ετέρου δε λόγω φοβερού εκ διαφόρων εξευτελισμών ψυχικού άλγονς.

 

Εκ της ερεύνης των ιερών βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης προς ανεύρεσιν σχετικών προς το θέμα πληροφοριών προέκυψαν στοιχείά τινα, τα οποία παρατίθενται κατωτέρω:

 

Ο Ισραηλίτης κριτής Γεδεών διέταξε τον πρωτότοκον υιόν του Ιεθέρ, ίνα φονεύση ούτος τους βασιλείς της Μαδιάμ Ζεβεέ και Σελμανά. Ο ως είρηται όμως υιός του, επειδή «εφοβήθη, ότι νεώτερος ην» (διότι είχεν εισέτι παιδικήν ηλικίαν), δεν απεπειράθη να τους φονεύση (ουκ έσπασε το παιδάριον την ρομφαίαν αυτού, ότι εφοβήθη, ότι έτι νεώτερος ην». Ως ευνόητον το παιδάριον τούτο εξ αιτίας της ηλικίας του δεν διέθετε το ανάλογον ψυχικόν σθένος και την απαιτουμένην μυϊκήν ισχύν, ίνα καταφέρη επ’αυτών καίριον πλήγμα. Τότε οι εν λόγω βασιλείς, φοβηθέντες, ότι η εν προκειμένω θανάτωσίς των υπό του ως άνω υιού θα ήτο φρικώδης και η διαδικασία της ουχί βραχυτάτης διαρκείας, παρεκάλεσαν τον Γεδεών λέγονες: «ανάστα συ», ίνα φονεύσης ημάς («και συνάντησον ημίν»), διότι «ως ανδρός η δύναμίς σου». Τότε ο κριτής ούτος υπείκων εις την περί ευθανασίας παράκλησιν ταύτην «ανέστη... και απέκτεινε» τους ανωτέρω βασιλείς(3).

 

Εις άλλην περίπτωσιν συνέβησαν τα εξής σχετικά. Ο βασιλεύς Αβιμέλεχ, υιός του ανωτέρω Γεδεών κατέλαβε την Θήβην και προσεπάθει να πυρπολήση τον εν μέσω της εν λόγω πόλεως ευρισκόμενον οχυρόν πύργον. Εις τον πύργον τούτον είχον καταφύγει «πάντες οι άνδρες και αι γυναίκες της πόλεως» ταύτης «και ανέβησαν επί τo δώμα του πύργου»(4). Κατά την στιγμήν, καθ’ην ο βασιλεύς ούτος «ήγγισεν... έως της θύρας του πύργου του εμπρήσαι αυτόν εν πυρί», γυνή τις «έρριψε... κλάσμα επιμύλιον επί κεφαλήν» του εν λόγω βασιλέως «και έκλασε το κρανίον aυτoύ»(5). Τότε ο, ως είρηται, βασιλεύς, ευρισκόμενος ενώπιον του εκ του τραυματισμού τούτου επικειμένου θανάτου του και φοβούμενος μήπως γνωσθή, ότι η θανάτωσίς του προήλθεν εκ γυναικός και ως εκ τούτου μετά θάνατον ούτος εξευτελισθή, παρεκάλεσεν αμέσως τον υπηρέτην του να τον φονεύση και κατά το ιερόν κείμενον ο εν λόγω βασιλεύς «εβόησε ταχύ προς το παιδάριον... σπάσον την ρομφαίαν μου καί θανάτωσόν με μή ποτε είπωσι· γυνή απέκτεινεν αυτόν». Τότε εν ριπή οφθαλμού «το παιδάριο» τούτο προέβη εις την ικανοποίησιν της περί ευθανασίας του εν προκειμένω επιθυμίας του Αβιμέχελ, ήτοι «εξεκέντησεν αυτόν» και τοιουτοτρόπως ο βασιλεύς ούτος «απέθανε»(6).

 

Εις ετέραν περίπτωσιν και δη κατά την μάχην, κατά την οποίαν οι Ισραηλίται ηττήθησαν υπό των αλλοφύλων, τουτέστι των Φιλισταίων, «οι ακοντισταί, άνδρες τοξόται» ετραυμάτισαν τον βασιλέα των Ισραηλιτών Σαούλ «εις τα υποχόνδρια»(7). Εν συνεχεία και δη αμέσως ο εν λόγω βασιλεύς τελών υπό το κράτος του αφορήτου σωματικού άλγους και επιπλέον φοβούμενος μήπως συλληφθή υπό των εχθρών και υποστή εξ αυτών θάνατον εν μέσω εξευτελισμών, διέταξε τον υπηρέτην του, ίνα ούτος του παράσχη την ευθανασίαν, φονεύων αυτόν και κατά το ιερόν κείμενον ο Σαούλ επί λέξει είπε: «σπάσαι την ρομφαίαν σου και αποκέντησόν με εν αυτή, μη έλθωσιν οι απερίτμητοι ούτοι και αποκεντήσωσί με και εμπαίξωσί μοι»(8). Την ευθανασίαν όμως ταύτην προσέφερεν ο ίδιος ο εν λόγω βασιλεύς εις τον εαυτόν του δι’ αυτοκτονίας, επειδή ο υπηρέτης του ούτος δεν εξετέλεσε την διαταγήν ταύτην λόγω δειλίας («εφοβήθη σφόδρα»)(9). Ιδού πως το ιερόν κείμενον περιγράφει την εν προκειμένω δραστηριότητα του Σαούλ: «έλαβε... την ρομφαίαν και επέπεσεν επ' αυτήν»(10). Ο ως είρηται όμως υπηρέτης, προφανώς τελών υπό το κράτος των τύψεων της συνειδήσεως εκ του γεγονότος, ότι ηρνήθη να ικανοποιήση την εν προκειμένω περί ευθανασίας ζωηράν επιθυμίαν του αυθέντου του εξ ενός και πιθανώτατα φοβούμενος την εν μέσω φρικωδών βασανιστηρίων και ποικίλων εξευτελισμών επικειμένην υπό των εχθρών θανάτωσίν του εξ ετέρου, ηυτοκτόνησε διά του αυτού τρόπου και κατά το ιερόν κείμενον, όταν «είδεν ο» υπηρέτης του «ότι τέθνηκε Σαουλ....επέπεσε και αυτός επί την ρομφαίαν αυτού και απέθανε μετ’αυτού»(11). Τας ανωτέρω μακαβρίας σκηνάς περιγράφει και το βιβλίον Παραλειπομένων Α' ως εξής: «κατεδίωξαν οι αλλόφυλοι οπίσω Σαούλ... και εβαρύνθη ο πόλεμος επί Σαούλ, και εύρον αυτόν οι τοξόται εν τόξοις και πόνοις, και επόνεσεν από των τόξων. και είπε Σαούλ τω αίροντι τα σκεύη αυτού· σπάσαι την ρομφαίαν σου και εκκέντησόν με εν αυτή. μη έλθωσιν οι απερίτμητοι ούτοι και εμπαίξωσί μοι, και ουκ εβούλετο ο αίρων τα σκεύη αυτού, ότι εφοβείτο σφόδρα· και έλαβε Σαούλ την ρομφαίαν και επέπεσεν επ’αυτήν και είδεν ο αίρων τα σκεύη αυτού ότι απέθανε Σαούλ, και έπεσε και γε αυτός επί την ρομφαίαν αυτού και απέθανε»(12).

 

Προσέτι κάτοικός τις της Ιερουσαλήμ εκ των «πρεσβυτέρων» επ’ονόματι Ραζίς, όστις είχε θέσει εις κίνδυνον «σώμα και ψυχήν υπέρ του Ιουδαϊσμού», φοβούμενος μήπως πέση εις χείρας των στρατιωτών του Νικάνορος και πριν υπ’αυτών θανατωθή, υποστή παντοίους σφόδρα οδυνηρούς εξευτελισμούς υπό των κακούργων, ηκολούθησε την οδόν της ευθανασίας, ήτοι προσεπάθησε να θέση τέρμα εις την ζωήν του διά του ξίφους του («υπέθηκεν εαυτώ ξίφος, ευγενώς θέλων αποθανείν υπέρ τοις αλιτηρίοις υποχείριος γενέσθαι και της ιδίας ευγενείας αναξίως υβρισθήναι»).Λόγω της σπουδής του όμως δεν κατώρθωσε να καταφέρη καίριον πλήγμα κατά του εαυτού του («τη δε πληγή μη κατευθικτήσας διά την του αγώνος σπουδήν και των όχλων είσω των θυρωμάτων εισβαλόντων»), δι’ο και ηναγκάσθη να χρησιμοποιήση αμέσως έτερον μέσον αυτοκτονίας, το μόνον κατά την ώραν εκείνην λυσιτελές, ήτοι την κατακρήμνισίν του. Κατά το ιερόν κείμενον ούτος «αναδραμών γενναίως επί το τείχος, κατεκρίμνησεν εαυτόν ανδρείως εις τους όχλους». Μη επελθόντος όμως ακαριαίως του θανάτου του εκ της καταπτώσεώς του ταύτης, ούτος λόγω της απαραμίλλου ανδρείας του αμέσως ηγέρθη, «φερομένων κρουνηδόν των αιμάτων» του και διελθών ταχέως διά μέσου του όχλου, εστάθη «επί τινος πέτρας απορρωγάδος» και ενώ ήτο λίαν καταβεβλημένος εκ της μεγάλης εν προκειμένω αιμορραγίας, προέβαλε τα λόγω της τεραστίας κακώσεώς του εκχυθέντα εκ του κύτους της κοιλίας του έντερά του και διά των χειρών του («εκατέραις ταις χερσίν») εκίνησεν αυτά προ των οφθαλμών του πλήθους και επικαλεσθείς «τον δεσπόζοντα της ζωής και του πνεύματος, ταύτα αυτώ πάλιν αποδούναι, τόνδε τον τρόπον»(13) απέθανε.

 

Επί πλέον ο έβδομος εκ των αδελφών Μακκαβαίων κατατρυχόμενος υπό των φρικωδών βασάνων εξησφάλισε την ευθανασίαν του ριφθείς ενώπιον του βασανιστού του «κατά των τηγάνων, και ούτως απέδωκε την ψυχήν»(14). Διά του τρόπου τούτου απέφυγε τον διά μέσου απανθρώπων βασανιστηρίων και φοβερών εξευτελισμών θάνατον. Αλλά και η μήτηρ των ανωτέρω αδελφών αυτοκτονήσασα απέφυγε τον διά μέσου των ανεκλαλήτων ηθικών μειώσεων και αρρήτων εξευτελισμών θάνατον και συγκεκριμένως αύτη «ίνα μη ψαύσειέ τις του σώματος εαυτής, εαυτήν έρριψε κατά της πυράς»(15).

 

Εξ άλλου ο Αχιτόφελ, ίνα αποφύγη τον ανυπόφορον υπό καταισχύνην βίου ηυτοκτόνησε δι’απαγχονισμόν. Κατά το ιερόν κείμενον ούτος «είδεν ότι ουκ εγενήθη η βουλή aυτoύ, και επέσαξε την όνον αυτού, και ανέστη και απήλθεν εις τον οίκον αυτού εις την πόλιν αυτού· και ενετείλατο τω οίκω aυτoύ και απήγξατο και απέθανε»(16). Συγκεκριμένως ούτος υπέστη μεγάλην ηθικήν μείωσιν, διότι δεν έγινε δεκτή η στρατηγική συμβουλή του προς τον Αβεσσαλώμ κατά την γνωστήν εναντίον του πατρός του Δαυΐδ επαναστατικήν του εκστρατείαν. Δέν έγινε δεκτή η συμβουλή αύτη εξ αιτίας του Χουσί, όστις κατώρθωσε να ματαιώση την συμβουλήν του ταύτην. Την εν λόγω συμβουλήν ο Αχιτόφελ υπέβαλεν εις τον Αβεσσαλώμ, οστις Αβεσσαλώμ την εθεώρησε λογικήν και ωφέλιμον («ευθύς ο λόγος εν οφθαλμοίς Αβεσσαλώμ»)(17). Παρά ταύτα όμως εζήτησε και την γνώμην του Χουσί («και είπεν Αβεσσαλώμ· καλέσατε δη και γε τον Χουσί τον Αραχί, και ακούσωμεν τι εν τω στόματι αυτού και γε αυτού»)(18). Η γνώμη αύτη εματαίωσεν, ως προανεφέρθη, την ανωτέρω συμβουλήν.

 

Ο Τωβίτ, επειδή κατετρύχετο εκ της μεγάλης θλίψεως, ήτις τον διακατείχε συνεπεία αδίκων εις βάρος του χλευασμών, παρεκάλει τον Θεόν, ίνα του δώση θάνατον, καθ’ όσον κατά την γνώμην του ήτο ωφελιμώτερον δι’αυτόν να αποθάνη παρά να ζη. Κατά την άποψίν του μόνον διά της μεταβάσεώς του εις τον αιώνιον τόπον θα απηλλάσσετο εκ της θλίψεώς του ταύτης («επίταξον αναλαβείν το πνεύμά μου, όπως απολυθώ και γένωμαι γη· διότι λυσιτελεί μοι αποθανείν ή ζην, ότι ονειδισμούς ψευδείς ήκουσα, και λύπη εστί πολλή εν εμοί· επίταξον απολυθήναί με της ανάγκης ήδη εις τον αιώνιον τόπον»)(19).

 

Επίσης και η θυγάτηρ του Ραγουήλ Σάρρα «ακούσασα» ταά εις βάρος της αδίκως λαβόντα χώραν δυσμενή σχόλια απεφάσισε ν’ αυτοκτονήση διά να αποφύγη τον εξ αιτίας των σχολίων τούτων επαίσχυντον και ψυχικώς σφόδρα οδυνηρόν βίον της. Συγκεκριμένως αύτη, ήτις διέμενεν εις τα Εκβάτανα της Μηδίας, εχλευάσθη υπο των δούλων του πατρός της («υπό παιδισκών πατρός αυτής»)(20), διότι αύτη είχε δοθή ως σύζυγος διαδοχικώς εις επτά άνδρας, οίτινες, ως το ιερόν κείμενον αναφέρει, απέθνησκον τη δράσει του υπό το όνομα Ασμοδαίος πονηρού δαιμονίου, πριν ή ούτοι έλθουν εις γενετήσιον επαφήν μετ’ αυτής. Αι δούλαι λοιπόν αύται είπον εις αυτήν: Δεν εννοείς, ότι υπήρξας αφορμή, ίνα φονεύωνται οι άνδρες σου. Διατί δι’αυτού του τρόπου ηθικώς μαστιγοίς ημάς; Αφού εκείνοι απέθανον ακολούθει και συ αυτούς εις τον θάνατον (ου συνιείς αποπνίγουσά σου τους άνδρας; ήδη επτά έσχες και ενός αυτών ουκ ωνομάσθης· τι ημάς μαστιγοίς; ει απέθαναν, βάδιζε μετ’ αυτών»)(21). Λόγω των ανωτέρω η, ως είρηται, θυγάτηρ «ελυπήθη σφόδρα ώστε απάγξασθαι»(22). Απέφυγεν όμως την αυτοκτονίαν, διότι μετεμελήθη αμέσως, επειδή εσκέφθη, ότι διά της πράξεώς της ταύτης θα εδημιούργει όνειδος εις τον γέροντα πατέρα της, όστις εκ του εν προκειμένω ψυχικού του τραυματισμού θ’ απέθνησκεν εν μέσω οδύνης. Αλλ’ ας ίδωμεν πώς η ιδία εκφράζει την εν λόγω σκέψιν της: «μία μέν ειμι τω πατρί μου· εάν ποιήσω τούτο, όνειδος αυτώ έσται, και το γήρας αυτού κατάξω μετ’οδύνης εις άδου»(23).

 

Ο Σαμψών, προκειμένου να τιμωρήση τους Φιλισταίους, οίτινες τον ετύφλωσαν, τον έρριψαν εις την φυλακήν, τον υπεχρέωσαν να εκτελή εντός της φυλακής λίαν βαρύ και τυραννικόν έργον και επί πλέον τον εξευτέλιζον, απεφάσισε να φονεύση πάντας τους άρχοντας τούτων, ως και μέγα πλήθος εξ αυτών. Ούτος, αφού εζήτησε την προς τον σκοπόν τούτον θείαν ενίσχυσιν, εχρησιμοποίησεν εν προκειμένω ως μέσον την υπ' αύτού κατακρήμνισιν μεγάρον τινός, βέβαιος ων εκ των προτέρων, ότι και ο ίδιος διά του μέσου τούτου θα εφονεύετο συγχρόνως μετ’ αυτών. Συγκεκριμένως οι Φιλισταίοι «εξέκοψαν τους οφθαλμούς» του (τον ετύφλωσαν). Εν συνεχεία τον κατεβίβασαν («κατήνεγκαν αυτόν») εις την Γάζαν και αφού τον έδεσαν διά χαλκίνων χειροπεδών («επέδησαν αυτόν εν πέδαις χαλκείαις»), τον ηνάγκασαν να εκτελή λίαν βαρύ έργον, ήτοι να κινή την βαρείαν και ως εκ τούτου σφόδρα δυσκίνητον μυλόπετραν εντός της φυλακής («και ην αλήθων εν οίκω του δεσμωτηρίου»). Επί πλέον τότε οι άρχοντες αυτών συνεκεντρώθησαν εις τι μέγα οικοδόμημα, αφ’ενός μεν ίνα προσφέρουν λαμπράν θυσίαν εις τον θεόν των, ο οποίος κατά την άποψίν των παρέδωσεν εις τας χείρας των τον Σαμψών, αφ’ ετέρου δε ίνα διασκεδάσουν δια το χαρμόσυνον διά τούτους εν λόγω γεγονός. Όταν η διασκέδασίς των αύτη έφθασεν εις το αποκόρυφωμα, ούτοι εζήτησαν να φέρουν εκ της φυλακής τούτον ενώπιόν των. Τότε βιαίως προσαχθείς ο Σαμψών υπεχρεώθη να παίζη έμπροσθεν, ενώ εκείνοι τον ερράπιζον και τον ετοποθέτησαν όρθιον μεταξύ δύο κιόνων του, ως είρηται, οικοδομήματος. Ας ίδωμεν, πώς το ιερόν κείμενον περιγράφει την σκηνήν ταύτην: «οι άρχοντες των αλλοφύλων συνήχθησαν θυσιάσαι θυσίασμα μέγα τω Δαγών θεώ αυτών και ευφρανθήναι και είπαν· έδωκεν ο θεός εν χειρί ημών τον Σαμψών τον εχθρόν ημών ... και ότε ηγαθύνθη η καρδία αυτών, και είπαν· καλέσατε τον Σαμψών εξ οίκου φυλακής, και παιξάτω ενώπιον ημών· και εκάλεσαν τον Σαμψών εξ οίκου δεσμωτηρίου, και έπαιξεν ενώπιον αυτών, και ερράπιζον αυτόν και έστησαν αυτόν ανά μέσον των κιόνων»(24). Ο Σαμψών προκειμένου να προβή εις την ανωτέρω δραστηριότητα εζήτησεν εκ του χειραγωγούντος αυτόν, καθ’ο τυφλός, νεανίου να του επιτρέψη να ψηλαφήση τους προμνησθέντας κίονας, επί των οποίων ερείδετο το ως άνω μέγαρον και να στηριχθή επ’αυτών. Το οικοδόμημα τούτο κατ’εκείνην την στιγμήν ήτο πλήρες ανδρών και γυναικών. Είχον συγκεντρωθή εκεί όλοι οι άρχοντες των Φιλισταίων και επί του δώματος ήσαν τρεις χιλιάδες άνδρες και γυναίκες, παρακολουθούντες τους εξευτελισμούς του Σαμψών. Τότε ούτος κλαίων παρεκάλεσε τον Θεόν, ίνα τον ενισχύση διά μίαν εισέτι φοράν, προκειμένου να τιμωρήση τους εν λόγω εχθρούς του διά την τύφλωσιν, ην υπέστη εξ αυτών. Ευθύς αμέσως συνέλαβε μετά ισχυράς δυνάμεως διά των χειρών του τους προαναφερθέντας κίονας και εστηρίχθη επ’ αυτών. Ταχέως κατά την στιγμήν εκείνην, αναφωνήσας: ας αποθάνω μετά των αλλοφύλων, εκίνησεν ισχυρώς τους εν λόγω κίονας και εν ριπή οφθαλμού κατέπεσε το οικοδόμημα τούτο εφ’όλων των αρχόντων και εφ’ολοκλήρου του πλήθους. Τοιουτοτρόπως ο Σαμψών διά της αυτοκτονίας του εφόνευσε περισσοτέρους εξ εκείνων, τους οποίους ούτος διά βίου εθανάτωσε. Το ιερόν κείμενον εξιστορεί σχετικώς τα εξής: «και είπε Σαμψών προς τον νεανίαν τov κρατούντα την χείρα αυτού· άφες με και ψηλαφήσω τους κίονας, εφ’οις ο οίκος επ’αυτούς, και επιστηριχθήσομαι επ’αυτούς. και ο οίκος πλήρης των ανδρών και των γυναικών, και εκεί πάντες οι άρχοντες των αλλοφύλων, και επί το δώμα ωσεί τρισχίλιοι άνδρες και γυναίκες οι θεωρούντες εν παιγνίαις Σαμψών. και έκλαυσε Σαμψών προς Κύριον, και είπεν· Αδωναϊέ Κύριε, μνήσθητι δη μου νυν και ενίσχυσόν με έτι το άπαξ τούτο, Θεέ, και ανταποδώσω ανταπόδοσιν μίαν περί των δύο οφθαλμών μου τοις αλλοφύλοις. και περιέλαβε Σαμψών τους δύο κίονας του οίκου, εφ’ους ο οίκος ειστήκει, και επεστηρίχθη επ’αυτούς και εκράτησεν ένα τη δεξιά αυτού και ένα τη αριστερά αυτού. και είπε Σαμψών αποθανέτω ψυχή μου μετά των αλλοφύλων· και εβάσταξεν εν ισχύι, και έπεσεν ο οίκος επί τους άρχοντας και επί πάντα τov λαόν τον εν αυτώ· και ήσαν οι τεθνηκότες, ους εθανάτωσε Σαμψών εν τω θανάτω αυτού, πλείους ή ους εθανάτωσεν εν τη ζωή αυτού»(25).

 

Η ανωτέρω εκτεθείσα περίπτωσις του Σαμψών δεν αφορά απολύτως εις το θέμα της παρούσης ερευνητικής μελέτης, καθ’όσον η ως άνω δραστηριότης τούτου δεν απεσκόπει εις την ευθανασίαν του, αλλ’εις εξυπηρέτησιν άλλου σκοπού. Ήτο δραστηριότης καθαρώς πολεμική. Η, ως είρηται, αυτοκτονία του υπήρξεν υπό τας δημιουργηθείσας συνθήκας τελείως υποχρεωτική. Αυτή μόνον η ευκαιρία εν προκειμένω του εδόθη. Ετέθη όμως ενταύθα η εν λόγω περίπτωσις, διότι η, εξυπηρετούσα πολεμικούς σκοπούς, αναγκαστική αυτοκτονία του εδημιούργησεν εις αυτόν ευθανασίαν. Ήτοι ο θάνατός του προσέφερεν εις αυτόν λύτρωσιν, καθ’όσον απήλλαξε τούτον εκ του αθλίου βίου του, συνεπεία της τυφλώσεώς του και των άνευ διακοπής βασανισμών και εξευτελισμών.

 

Ο Ζαμβρί εφόνευσε τον βασιλέα του Ισραηλιτικού λαού Ηλά και εβασίλευσεν αντ’αυτού εις την πόλιν Θερσά μόνον επί επτά ημέρας, διότι ο ισραηλιτικός στρατός, όστις είχε στρατοπεδεύσει απέναντι της πόλεως Γαβαθών, όταν επληροφορήθη το γεγονός τούτο, ανεκήρυξε βασιλέα του Ισραήλ τον Αμβρί, «τον ηγούμενον της στρατιάς επί Ισραήλ εν τη ημέρα εκείνη εν τη παρεμβολή»(26). Τότε ο Αμβρί μεθ’ ολοκλήρου του ισραηλιτικού στρατού «ανέβη... εκ Γαβαθών και»(27) επολιόρκησε την πόλιν Θερσά. Ο Ζαμβρί ευθύς ως επληροφορήθη, ότι η πόλις αύτη είχε καταληφθή υπό του Αμβρί και προφανώς φοβηθείς την υπό των εν προκειμένω εχθρών του εν μέσω πολλών και φρικωδών βασανιστηρίων, αλλά και αναριθμήτων εξευτελισμών θανάτωσίν του, προετίμησε την δι’αυτοκτονίας ευθανασίαν, δι’ο και κατέφυγεν είς τινα πύργον του ανακτόρου, τον επυρπόλησε και τοιουτοτρόπως εγένετο και αυτός ούτος παρανάλωμα του πυρός. Αλλ’ ας ίδωμεν τι σχετικώς επί λέξει αναφέρει το ιερόν κείμενον: «και εγενήθη ως είδε Ζαμβρί ότι προκατείληπται αυτού η πόλις, και πορεύεται εις άντρον του οίκου του βασιλέως και ενεπύρισεν επ’ αυτόν τον οίκον του βασιλέως και απέθανεν»(28).

 

 

Παρατηρήσεις

 

Εις τα ανωτέρω εκτεθέντα παρατηρούμεν τα εξής:

 

Οι δύο βασιλείς Ζεβεέ και Σελμανά επεκαλέσθησαν την επέμβασιν του Γεδεών διά την εις αυτούς υπ’ αυτού παροχήν της ευθανασίας και εκείνος προθύμως προέβη εις την ικανοποίησιν της επιθυμίας των ταύτης.

 

Ο Βασιλεύς Αβιμέλεχ εζήτησε την ευθανασίαν παρά του υπηρέτου του, όστις προθύμως παρέσχε ταύτην εις αυτόν.

 

Ο βασιλεύς Σαούλ εζήτησε την εις αυτόν υπό του υπηρέτου του παροχήν της ευθανασίας, την οποίαν όμως ο δεύτερος ηρνήθη να την παράσχη εις τον πρώτον, ουχί δι’άλλον λόγον, αλλά διότι εδειλίασε. Ο εν λόγω όμως βασιλεύς προσέφερεν ο ίδιος εις εαυτόν την ευθανασίαν δι’αυτοκτονίας.

 

Ο ανωτέρω δειλιάσας υπηρέτης προσέφερε και ο ίδιος την ευθανασίαν εις εαυτόν διά του αυτού τρόπου.

 

Ο Ραζίς, καθώς επίσης ο έβδομος εκ των αδελφών Μακκαβαίων, η μήτηρ τούτων, ο Αχιτόφελ και ο Ζαμβρί προσέφεραν οι ίδιοι εις εαυτούς την ευθανασίαν δι’αυτοκτονίας.

 

Ο Τωβίτ και η θυγάτηρ του Ραγουήλ Σάρρα δεν επεζήτησαν τον θάνατον προς αποφυγήν επικειμένου εν μέσω βασανιστηρίων και εξευτελισμών θανάτου, αλλ’ ίνα απαλλαγώσι του αθλίου βίου των.

 

Ο Σαμψών προσέφερε την ευθανασίαν εις εαυτόν, χωρίς ν’αποσκοπή εις αυτήν η εν προκειμένω δραστηριότης του.

 

Ουδέν δυσμενές σχόλιον διατυπούται εν τη Παλαιά Διαθήκη διά την ευθανασίαν εις τας περιπτώσεις πολεμικής δραστηριότητος και διωγμών και εφ’ όσον αύτη έλαβε χώραν εξ αιτίας τούτων.

 

Όσον αφορά εις την αυτοκτονίαν προς απαλλαγήν εκ του βίου, ο οποίος κατέστη άθλιος, ουχί εκ πολεμικής αιτίας, ή διωγμών, εις μεν την ως άνω περίπτωσιν του Τωβίτ ο Πανάγιος Θεός ουδόλως επήκουσε της σχετικής δεήσεως τούτου, εις δε την ως είρηται περίπτωσιν της Σάρρας αύτη ομολογεί, ότι η, περί ης ο λόγος, πράξις αποτελεί όνειδος δια τους επιζώντας συγγενείς του αυτόχειρος.

 

 

Συμπέρασμα

 

Εκ της ανωτέρω ερεύνης προέκυψαν περιπτώσεις τινές ευθανασίας.

 

Αύτη, λαμβάνουσα χώραν εις περίοδον πολέμου ή διωγμών και εξ αιτίας τούτων εξ ενός μεν τη βοηθεία άλλου προσώπου, εξ ετέρου δε δι’αυτοκτονίας, --η οποία αυτοκτονία καθίσταται αναπόφευκτος ένεκεν ουχί περιφρονήσεως της ζωής αλλ’ένεκεν αφοσιώσεως εις ανωτέρας αξίας-, ουδόλως σχολιάζεται δυσμενώς εν τη Παλαιά Διαθήκη.

 

Αντιθέτως η ευθανασία, οσάκις επιτελείται δι’αυτοκτονίας προς απαλλαγήν εκ βίου, όστις ουχί εκ πολεμικής αιτίας και διωγμών εγένετο άθλιος, καθίσται αντίθετος προς το θέλημα του Θεού (περίπτωσις Τωβίτ) και επί πλέον θεωρείται όνειδος των επιζώντων συγγενών του αυτόχειρος (περίπτωσις Σάρρας). \

 

 

1. ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ

Ο ορισμός του περιεχομένου της ηθικής καθώς και των αξιών και των αρχών που θα πρέπει να διέπουν τη συμπεριφορά ενός υγιούς, ή αλλιώς ενός ενάρετου, πολίτη, προκαλούσε πάντοτε το ενδιαφέρον του αρχαίου ελληνικού κόσμου και απασχόλησε ιδιαίτερα την αρχαία ελληνική σκέψη, η οποία συχνά αρεσκόταν σε αποφθέγματα, κανόνες και ορισμούς.

Τομή στην εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής σκέψης αποτελεί η εμφάνιση και δράση του σοφιστικού κινήματος στα μέσα του 5ου αιώνα, τότε που η Αθήνα βρισκόταν στο απόγειο της ανάπτυξής της και δεν είχαν φανεί ακόμη οι πρώτοι καπνοί του Πελοποννησιακού πολέμου και τα πρώτα σημάδια της μετέπειτα παρακμής της. Οι σοφιστές τοποθέτησαν τον άνθρωπο στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός τους, με κύριο όργανο τον ρητορικό λόγο διεκδίκησαν από τους φιλοσόφους τη διαπαιδαγώγηση των νέων, αμφισβήτησαν τις μέχρι τότε αδιαμφισβήτητες αξίες και πρότειναν καινούρια πρότυπα σκέψης και δράσης. Δίχασαν τους Αθηναίους σε φανατικούς οπαδούς και σε ορκισμένους αντιπάλους, κατηγόρησαν και κατηγορήθηκαν και αντί για διδάσκαλοι της πολιτικής αρετής στο τέλος θεωρήθηκαν αγύρτες, απατεώνες και ψεύτες.

Ο διασημότερος ίσως εκπρόσωπός τους είναι ο Πρωταγόρας, γνωστός στους μαθητές από τον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο. Δίδασκε ότι μέτρον πάντων χρημάτων ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν: αποφθεγματική ρήση που δηλώνει τη θεωρία του για την υποκειμενικότητα των πραγμάτων, η οποία τον οδήγησε στη σχετικοποίηση των ηθικών αξιών, ίσως και στον αγνωστικισμό. Επομένως, σύμφωνα με τον Πρωταγόρα καμιά αλήθεια και καμιά αρχή δεν είναι αυθύπαρκτη· εκείνος που ορίζει την αλήθεια είναι ο άνθρωπος. Ωστόσο, κάνει λόγο για τα δύο συστατικά στοιχεία της πολιτικής αρετής, την αἰδῶκαι τη δίκην, που επιτρέπουν τη συγκρότηση κοινωνιών και διασφαλίζουν την αρμονική κοινωνική συμβίωση.Συγκεκριμένα πίστευε ότι δόθηκε στον άνθρωπο η προδιάθεση για πολιτική δραστηριότητα κι έτσι όποιος δεν είχε συνείδηση της αξίας της αἰδοῦς και της δίκης αποτελούσε καρκίνωμα στο σώμα της πολιτείας που έπρεπε να αποβληθεί. Η αἰδώς και η δίκη δόθηκαν στους ανθρώπους ως πρότυπα που έπρεπε να κατακτηθούν, γι' αυτό και κρίνεται αναγκαία η διδασκαλία, η οποία μετατρέπει τη δυνατότητα σε ικανότητα για πολιτική αρετή.

Αν οι σοφιστές ήταν η άρνηση, ο Σωκράτης ήταν η θέση. Αν οι σοφιστές δεν θέλησαν να ορίσουν τις ηθικές αρχές και να δημιουργήσουν έναν κώδικα ηθικής συμπεριφοράς, ο Σωκράτης είναι εκείνος που προσπάθησε με μέτρα καθολικά και αναλλοίωτα να ορίσει τις ηθικές έννοιες και να ρυθμίσει την ηθική διαγωγή του ανθρώπου, ώστε να προσεγγίσει το ύψιστο αγαθό, την εὐδαιμονίαν. Κινήθηκε πέρα από τα ηθικά φαινόμενα στην απόπειρά του να ανακαλύψει την αρχή κάθε ηθικής έννοιας, την ουσία της ηθικής. Αντίθετα με τους σοφιστές, απέρριψε το σχετικό και αναζήτησε το απόλυτο. Ταύτισε την ἀρετήν με τη γνώση και υποστήριξε ότι οὐδεὶς ἑκὼν κακός.

Ακολουθώντας τον δρόμο που χάραξε ο Σωκράτης, ο Πλάτων με τους διαλόγους του πρόβαλε και προέκτεινε τις σωκρατικές θεωρίες και προσπάθησε να ανατρέψει τις σοφιστικές αποκαλύπτοντας την πλάνη και τη φαινομενικότητα που τις χαρακτήριζε. Κινήθηκε όμως σε αμιγώς θεωρητικό επίπεδο και διαχωρίζοντας την ψυχή από το σώμα, το οποίο καταδίκασε σε δεσμωτήριο της ψυχής, δημιούργησε έναν ουτοπικό κόσμο, τον κόσμο των ιδεών, στον οποίο αναζήτησε την εὐδαιμονίαν.

 

Η αριστοτελική ηθική

Για τον Αριστοτέλη δεν ήταν δυνατό ούτε να αγνοήσει τους σοφιστές ούτε να αντιπαρέλθει τις θεωρίες του Σωκράτη και του Πλάτωνα. Στους πρώτους αντιτάχθηκε, από τους δεύτερους επηρεάστηκε. Προσπάθησε από τη μια να αποδείξει την πλάνη των σοφιστών και να κερδίσει το προνόμιο διδασκαλίας των νέων και από την άλλη να αποβάλει τις επιρροές των δασκάλων του. Έτσι δημιούργησε ένα σύστημα αξιών με έντονα τα σημάδια αυτής της προσπάθειας.

Έννοιες, όπως η εὐδαιμονίακαι η ἀρετή, αυτονόητο είναι ότι επανέρχονται στο αριστοτελικό έργο και απασχολούν τη σκέψη του. Όμως ο Αριστοτέλης στην απόπειρά του να τις ορίσει εγκαταλείπει την ιδεαλιστική οπτική του Πλάτωνα. Η εὐδαιμονίααποτελεί το ύψιστο αγαθό και η ἀρετή ο μοναδικός δρόμος κατάκτησής της. Δεν πρόκειται βέβαια για καμιά ρηξικέλευθη τοποθέτηση· η πρωτοτυπία της αριστοτελικής σκέψης έγκειται στην προσπάθεια ρεαλιστικής προσέγγισης αυτών των εννοιών. Ατενίζει λοιπόν τον άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική ενότητα και προσπαθεί να ανακαλύψει την εὐδαιμονίανστην ίδια τη φύση του. Ισχυρίζεται ότι η εὐδαιμονίαεντοπίζεται στο έργο κάθε ανθρώπου και ότι είναι η κατ' ἀρετὴν τελείαν ενέργεια της ψυχής. Η εὐδαιμονία, η ἀρετή και η ἐνέργεια συναρτώνται και αλληλεξαρτώνται. Την εὐδαιμονίαν, επομένως, ο άνθρωπος μπορεί να τη βιώσει μόνο στην περίπτωση που θα κατακτήσει την ἀρετή. Εκφράζει μια δυναμική αντίληψη για την ἀρετή, η οποία καλλιεργείται ή αντίθετα εξοβελίζεται από τη ζωή του ανθρώπου ανάλογα με τις πράξεις του. Γι' αυτό τον λόγο ισχυρίζεται πως οι νέοι θα πρέπει να εθιστούν σε εκείνες τις ενέργειες που θα τους εξασφαλίσουν ενάρετο βίο. Επομένως, η πορεία κάθε ανθρώπου εξαρτάται άμεσα από τις ἕξεις(συνήθειες) που θα αποκτήσει. Οι ἕξεις προσδιορίζουν και καθορίζουν σημαντικά τις επιλογές του, δημιουργούν δεσμεύσεις και διαμορφώνουν συμπεριφορές.

διὸ κατὰ μὲν τὴν οὐσίαν καὶ τὸν λόγον τὸν τὸ τί ἦν εἶναι λέγοντα μεσότης ἐστὶν ἡ ἀρετή, κατὰ δὲ τὸ ἄριστον καὶ τὸ εὖ ἀκρότης (Ηθ. Νικ. 1107a6-8): σύμφωνα λοιπόν με το συγκεκριμένο απόσπασμα από τα Ηθικά Νικομάχεια ο άνθρωπος όχι μόνο οφείλει να εθιστεί στην ἀρετήν, αλλά πρέπει να αποκτήσει και ένα κριτήριο, για να μπορεί να προσδιορίζει σε κάθε στιγμή το περιεχόμενο και το αντικείμενο της ἀρετῆς. Η μεσότης αποτελεί αυτό το κριτήριο. Η μεσότης είναι το μέσον ανάμεσα στην έλλειψη και στην υπερβολή και δεν μπορεί να νοηθεί απόλυτα, αλλά καθορίζεται κάθε φορά από το υποκείμενο. Ποιος όμως ορίζει τη μεσότητα; Ο ίδιος ο άνθρωπος, όταν διακρίνεται από φρόνηση. Ο φρόνιμος άνθρωπος —ο άνθρωπος που γνωρίζει ή αντιλαμβάνεται κατά τον Πρωταγόρα— αποτελεί μέτρο για τον ίδιο του τον εαυτό του. Η λογική είναι ουσιαστικά εκείνη που υποδεικνύει το δέον και μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην εὐδαιμονίαν.

Σ' αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι το ήθος στον Αριστοτέλη δεν νοείται διακεκριμένο από την πολιτική. Ουσιαστικά πρόκειται για το πολιτικό ήθος, που πραγματώνεται και νοηματοδοτείται στο πλαίσιο της πόλης.

 

Σημείωση: Η εισαγωγή του σχολικού βιβλίου είναι διεξοδική, δίνει όμως ιδιαίτερη έμφαση στο βίο και στο έργο του Αριστοτέλη, ενώ θα έπρεπε να εστιάζει περισσότερο στην παρουσίαση και ερμηνεία των κύριων εννοιών της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Σ' αυτή την κατεύθυνση σημαντική συμβολή θα αποτελούσε η διδασκαλία της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη από τις Αρχές της Αρχαίας Φιλοσοφίας (σελ. 29-32, 86-89, 135-138).

 

 

 

Η ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΠΕΡΙ ΗΘΙΚΗΣ

Εκφράσεις του είδους «χάλασε ο κόσμος», «περνάμε ηθική κρίση» κλπ, υποδεικνύουν την ανάγκη να επαναπροσδιορίσει ο άνθρωπος την συμπεριφορά του προς τους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του.

Λόγοι που επιβάλλουν στον άνθρωπο αυτόν τον επαναπροσδιορισμό:
1. καταναλωτική μανία σε βάρος της εσωτερικής του αναζήτησης
2. οικολογική κρίση σε βάρος της φύσης
3. κοινωνική ανισότητα και αδικία σε συνδυασμό με οικονομικό πρόβλημα
4. καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων με συνέπεια έλλειψη εθνικής συνείδησης 5. ψεύτικες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων (ανειλικρίνεια, προσποίηση, σκοπιμότητα, καχυποψία, ανεντιμότητα).

Η ΗΘΙΚΗ ΩΣ ΚΛΑΔΟΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Η ιστορία του όρου «Ηθική»

Ο όρος «ηθική» ανάγει την καταγωγή του επίσημα στον Αριστοτέλη. ΕΘΟΣ-ΗΘΟΣ- ΗΘΙΚΗ. (ονομάζω ήθος τον τρόπο, σύμφωνα με τον οποίο εκφράζονται αυτοί που πράττουν) Ο Αριστοτέλης ονόμασε την «ηθική» «πρακτική φιλοσοφία». Αντικείμενο μελέτης της είναι οι συνειδητές πράξεις των ανθρώπων, που έχουν συνέπειες για τον ίδιο και τους άλλους γύρω του.

Ηράκλειτος : ήθος είναι ο σταθερός και μόνιμος τρόπος έκφρασης του ανθρώπου μέσα από το σύνολο των συνειδητών του πράξεων.

Ο όρος «ηθική φιλοσοφία» ή «ηθικόν» καθιερώθηκε στη Δύση από τον Κικέρωνα.

Δημόκριτος: «κάνε αυτά που πρέπει», «πρέπει να μην αμαρτάνεις». Εγκαινιάζει την ηθική σαν χωριστό κλάδο της Φιλοσοφίας.

Πλάτων: «ηθικόν» είναι η ψυχική λειτουργία της «βούλησης», της θέλησης. Ζήνων ο Κιτιεύς: Τρείς κλάδοι φιλοσοφίας, «φυσικόν», «ηθικόν», «λογικόν».

R. Descartes: Η φιλοσοφία μοιάζει με δέντρο. Ρίζες=Μεταφυσική, κορμός=Φυσική, κλαδιά=Ιατρική, Μηχανική και Ηθική (επιστήμες). Η ηθική είναι ένα τελειότατο σύστημα, που προϋποθέτει πλήρη γνώση των άλλων επιστημών και είναι το ύψιστο επίπεδο σοφίας.

J. Locke: Ηθική είναι αυτό που πρέπει να κάνει ο άνθρωπος συνειδητά και με την θέλησή του για να πετύχει ένα σκοπό, ειδικά την ευτυχία. Ονομάζει την Ηθική με την λέξη «πρακτική», που είναι η ικανότητα να εφαρμόζουμε το σωστό για να πετύχουμε αγαθά και χρήσιμα πράγματα.

D. HUME: Τέσσερις επιστήμες (Λογική, Ηθική, Κριτικισμός, Πολιτική), που αποτελούν την επιστήμη του ανθρώπου. Ηθική είναι κάτι πραγματικό, που θεμελιώνεται πάνω στη φύση.

I.KANT: Τριμερής διαίρεση της φιλοσοφίας (όπως οι αρχαίοι Έλληνες) Φυσική, Ηθική, Λογική. Φυσική είναι η επιστήμη των φυσικών νόμων, Ηθική η επιστήμη των νόμων της ελευθερίας. Διακρίνει την Ηθική σε δύο μέρη: «εμπειρικό» ( πρακτική ανθρωπολογία) και «ορθολογικό» (κατ’εξοχήν Ηθική)

ΟΡΙΣΜΟΣ. Ηθική φιλοσοφία είναι ο φιλοσοφικός κλάδος, που προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα «τί πρέπει να κάνω για να δώσω περιεχόμενο στη ζωή μου και να πετύχω έναν αποδεκτό σκοπό».

Συνεπώς η ηθική επιτελεί τρεις λειτουργίες:
α) ερμηνευτική- περιγραφική (επεξήγηση της συνειδητής με πρόθεση πράξης του ανθρώπου)
β) αξιολογική (διατύπωση «αξιολογικών κρίσεων» για συγκεκριμένες πράξεις ή συμπεριφορές)
γ) κανονιστική (ορισμός αρχών και κανόνων για να ρυθμίζονται οι σκοποί ανθρωπίνων πράξεων).

Διεθνής ορολογία. ETHICS (Ηθική)= ερμηνευτική διερεύνηση μιάς πράξης (ερμηνευτική και αξιολογική ερμηνεία ηθικής).
MORAL PHILOSORHY (ηθική φιλοσοφία) = κανόνες και
πρακτικές εντολές για σωστή συμπεριφορά.

ΔΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ;

Α) Γενική ηθική. Εξετάζει τις αρχές και τους γενικούς κανόνες της ηθικής πράξης και άλλα θεμελιώδη ηθικά προβλήματα όπως

α) είναι έμφυτη η ηθική συνείδηση ή όχι
β) ποιό είναι το ύψιστο αγαθό που πρέπει να επιδιώκουμε γ) φύση κινήτρων
δ) τί είναι καθήκον
ε) τί είναι αρετή

Ειδική ηθική. Εξετάζει τα επί μέρους καθήκοντα του ανθρώπου προς τον ίδιο και τους άλλους.

Β) Θρησκευτική ή Θεολογική Ηθική. ́Εχει σαν βάση κείμενα θεόπνευστα. Φιλοσοφική Ηθική. Έχει σαν βάση την ιστορικο-κοινωνική εμπειρία και τον

ορθό λόγο.

Γ) Κανονιστική Ηθική. Θεωρίες σε σχέση με τις αρχές, σύμφωνα με τις οποίες οφείλουμε να ζούμε.

Μετα-Ηθική. Ασχολείται με την φύση και την μεθοδολογία των ηθικών κρίσεων (τί είναι αγαθό, υπάρχει ηθική αλήθεια κλπ)

Μέθοδοι της Ηθικής Φιλοσοφίας
1. Επαγωγική (αρχίζει από τα επιμέρους και καταλήγει στα γενικά)
2. Παραγωγική ( ξεκινά από γενικές αρχές για να αξιολογήσει επιμέρους πράξεις)
3. Γενετική (παρακολούθηση ηθικών φαινομένων όταν γεννιούνται και εξελίσονται) 4. Υπερβατική (άσχετα με το περιεχόμενο της ηθικής πράξης, πώς καταλήγουμε σ’αυτήν την πράξη)

5. Φαινομενολογική (σύλληψη του βαθύτερου νοήματος και της ουσίας των ηθικών φαινομένων).

ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΕ ΑΛΛΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ.

Σχέση της Ηθικής με την Ατομική Ψυχολογία.

Εξετάζουν και οι δύο το ίδιο αντικείμενο (ηθική ή μη πράξη) από διαφορετική οπτική γωνιά. Η Ψυχολογία εξετάζει για ποιό λόγο κάνουμε κάτι σε σχέση με το Λογικό, το συναίσθημα ή την βούληση (θέληση), ενώ η Ηθική την παρουσία ή όχι του Λογικού, του συναισθήματος ή της βούλησης στην διαμόρφωση της ηθικής συνείδησης.

Σχέση της Ηθικής Φιλοσοφίας με το Δίκαιο και την Πολιτική.

Ομοιότητα: οι κανόνες και οι νόμοι που θεσπίζονται από την Ηθική και το Δίκαιο αποβλέπουν στον ίδιο σκοπό, που είναι η πραγμάτωση του αγαθού.

Διαφορές: 1. οι κανόνες της Ηθικής είναι προαιρετικοί, ενώ του Δικαίου υποχρεωτικοί.

2. οι κανόνες της Ηθικής είναι οι ίδιοι πάντα, ενώ του Δικαίου μεταβάλλονται ανάλογα της περίπτωσης.

3. η Ηθική αποβλέπει στο να γίνει πράξη η ιδέα του αγαθού, ενώ το Δίκαιο στην ορθότητα της κοινωνικής πράξης.

Ηθική και Οικονομία

Κάθε οινονομική δραστηριότητα (π.χ. εργασία, εμπόριο) συνδέεται με αρχές ηθικής φύσεως (εντιμότητα, δικαιοσύνη, συνέπεια, ειλικρίνεια, συνεργασία) τις οποίες πραγματεύεται η Ηθική Φιλοσοφία.

Α. ΣΕΝ: η μελέτη των οικονομικών δεν μπορεί ν’αποσυνδεθεί από εκείνη της ηθικής και της πολιτικής φιλοσοφίας.

ΑΝΤΑΜ ΣΜΙΘ: (ηθικοποιεί την οικονομική του σκέψη). Η σύνεση είναι απ’όλες τις αρετές η πιό ωφέλιμη για το άτομο, ενώ η ανθρωπιά, η δικαιοσύνη, η γενναιοδωρία και το δημόσιο φρόνημα είναι ωφέλιμες για τους άλλους.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ: βασικές της ιδέες είναι ηθικοί κανόνες. Εξυψώνει την ηθική και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια σε μείζον ζήτημα για την οικονομία.

ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Ο Αριστοτέλης ταυτίζει γενικά την πολιτική με την πρακτική φιλοσοφία, που αντιστοιχεί στην πρακτική λειτουργία του νου, την ενασχόληση με την ανθρώπινη πράξη, με την οποία ασχολείται και η Ηθική.

Σε καμμία περίπτωση δεν μπορούν να συνυπάρξουν Ηθική και πολιτικός ολοκληρωτισμός.

Ζαν Ζακ Ρουσώ: όσοι θέλουν να πραγματευτούν χωριστά την πολιτική από την Ηθική, δεν καταλαβαίνουν τίποτε, ούτε από τη μία ούτε από την άλλη.

ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

Herbart: Η παιδαγωγική θεμελιώνεται σε δύο επιστήμες, την Ηθική Φιλοσοφία και την Φιλοσοφική Ψυχολογία. Η Ηθική υποδεικνύει στην παιδαγωγική τους σκοπούς της αγωγής, ενώ η Ψυχολογία της παρέχει τα μέσα.

Η ΠΡΑΞΗ ΣΑΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Πράξεις και γεγονότα.

Πράξεις: Άλλο «πράττω» και άλλο «ποιώ». Ο Αριστοτέλης δηλώνει την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης πράξης ( ο άνθρωπος αρχή πράξεων εστί) Αναγκαίες προυποθέσεις για να είναι μιά ενέργεια «πράξη» και όχι άλογη ή ενστικτώδης ενέργεια είναι τρείς, κίνητρο-ενέργεια-σκοπός.

Αιτίες πράξης:1. η απαλλαγή από την πίεση διαφόρων αναγκών
2. επειδή ο άνθρωπος δεν είναι αυτάρκης και τέλειος αναζητά

μέσω της πράξης του την συμπλήρωσή του
3. για να υπερνικηθούν τα εμπόδια ανάμεσα στον άνθρωπο

και σε κάτι που επιθυμεί ν’αποκτήσει.

Οι πράξεις είναι ενέργειες που κατευθύνονται από κάποιο σκοπό και σε αντίθεση με τις ενστικτώδεις ενέργειες προυποθέτουν βούληση, φρόνημα και συνείδηση. Η ηθική πράξη συνοδεύεται από την εγρήγορση για την διαφύλαξη της αξιοπρέπειας του ανθρώπου. Μιά πράξη χωρίς φρόνημα και σκοπό, από ηθική αξία δεν έχει ούτε θετική ούτε αρνητική τιμή.

Ο άνθρωπος πράττει α) για να δηλώσει την παρουσία του
β) για να εκφράσει τον εαυτό του σαν πνευματική

και βιολογική ύπαρξη.

Η Ηθική εξετάζει, ερμηνεύει και υποβάλλει λύσεις στο ερώτημα «τί πρέπει να πράξω», χωρίς να υποχρεώνει.

Γεγονότα: Την έννοια του γεγονότος την αντιλαμβανόμαστε
α) στο πλαίσιο της ιστορίας ( γεγονός= συνειδητές ατομικές πράξεις με

συνέπειες για τους άλλους)
β) στο πλαίσιο των εφαρμοσμένων επιστημών ( γεγονός = ένα φαινόμενο

που το αντιλαμβάνονται όλοι οι άνθρωποι και συμβαίνει χωρίς την θέληση του ανθρώπου πχ σεισμός).

Η ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ

ΕΚΟΥΣΙΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ; Εκτελούνται με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Η εκούσια πράξη προσδιορίζει την αρετή, γιατί μέσω αυτής της πράξης προσπαθεί ο άνθρωπος να την αποκτήσει και να την ασκήσει.

Προπαρασκευαστικό στάδιο της πράξης: προαίρεση – βούληση – απόφαση. Προαίρεση: η προτίμηση, μετά από ζυγιασμένη σκέψη κάποιου πράγματος σε σχέση

με κάποιο άλλο
βούληση : σύλληψη του τελικού σκοπού της πράξης
απόφαση : πραγμάτωση της πράξης με αφετηρία την βούληση.

Οι εκούσιες πράξεις αξιολογούνται με έπαινο ή αποδοκιμασία.

Κίνητρα ή ελατήρια είναι η αφορμή που αναγκάζει την βούληση να τεθεί σε κίνηση. Υπάρχουν δύο θεωρίες σε σχέση με το τί είναι κίνητρα
α) Ηθική νοησιοκρατία ( τα κίνητρα είναι προϊόντα διάνοιας)
β) Ηθική θυμοκρατία ( τα κίνητρα είναι συναισθήματα, ορμές, πάθη , επιθυμίες.

Στην Ψυχολογία α) άμεσα κίνητρα ( συναισθηματικά στοιχεία) β) έμμεσα κίνητρα (παραστατικά στοιχεία)

ΑΚΟΥΣΙΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ; Εκτελούνται χωρίς την θέληση του ανθρώπου, είτε κατόπιν βίας ή από άγνοια και προκαλούν τον οίκτο ή την συγχώρηση για τους πράττοντες.

Παραδείγματα του Αριστοτέλη ακουσίων πράξεων
α) εκείνες που η «αρχή» τους είναι έξω από την βούληση του ανθρώπου β) αυτές που μας επιβάλλουν άλλοι άνθρωποι ή φυσικές αιτίες
γ) όσες εκτελούνται κάτω από φόβο ή άμυνα μπροστά σε κίνδυνο.

ΠΡΑΞΕΙΣ ΜΕΙΚΤΗΣ ΦΥΣΕΩΣ: πράξεις, που δεν είναι σαφές άν είναι εκούσιες ή ακούσιες, διότι γίνονται κάτω από εξαναγκασμό ή φόβο, αλλά την στιγμή της εκτέλεσής τους γίνονται με ελύθερη εκλογή.

Πράξεις που εκτελούνται από πάθη είναι εκούσιες.

ΟΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ ΩΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΗΘΙΚΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ:

Βασικές ιδιότητες βούλησης: α) το ποιόν (θετική ή παρορμητική βούληση, αρνητική ή αναχαιτιστική βούληση)

β) η ένταση (δυνατή ή αδύνατη βούληση)
γ) η διάρκεια ή σταθερότητα ( συνεχής ή παροδική

βούληση)
Χαρακτηριστικά σταθερής βούλησης: επιμονή, θάρρος, υπομονή, τόλμη

Χαρακτηριστικά ασταθούς βούλησης: υπαναχώρηση, αναποφασιστικότητα, εγκατάλειψη σκοπού, αναβλητικότητα, αδράνεια.

Η ασταθής βούληση είναι εξασθενημένη βούληση, που καταλήγει σε παθολογική κατάσταση, την αβουλία.

Αίτια αβουλίας: α) εσωγενή αίτια (εξασθένηση συναισθημάτων, άγχος, έντονες παρορμήσεις, αμφιβολίες κλπ)

β) εξωγενή αίτια.
Ασθένειες βούλησης: έκσταση, ηλιθιότητα, υστερία, σχιζοφρένεια.

Ορισμός βούλησης: Η βούληση είναι ο πυρήνας της συμπεριφοράς μας και από την ισορροπημένη λειτουργία της, που είναι αποτέλεσμα αγωγής και άσκησης, εξαρτάται η ηθική αξιολόγηση της πράξης.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΗΘΙΚΩΝ ΕΛΑΤΗΡΙΩΝ (ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ)

Στην Ηθική «ελατήριο» είναι το συναίσθημα που κινεί την βούληση για να εκτελέσει ή να αποφύγει κάποια πράξη .

Αποτελείται από δύο στοιχεία α) το εξωτερικό ή παραστατικό β) το συναισθηματικό.

Αριστοτέλης: Τρία ελατήρια, που ενεργοποιούν την βούληση να εκτελέσει ή να αποφύγει μιά πράξη: α) το καλό ( αντίθετό του το αισχρό)

β) το συμφέρον ( αντίθετό του το ασύμφορο)
γ) το ευχάριστο, που είναι το ισχυρότερο από τα τρία

(αντίθετό του το λυπηρό).

Παράγοντες που επηρεάζουν την παρουσία ελατηρίων και διαμορφώνουν την προσωπικότητα του ανθρώπου:
α) φυσιολογικοί ή οργανικοί (κληρονομικότητα, κεντρικό νευρικό σύστημα, αδένες

έσω εκκρίσεως)
β) ψυχολογικοί ή προσωπικοί ( ευφυία, νόηση, μνήμη, φαντασία, τα διάφορα

συναισθήματα δηλ τα πάθη και η συνήθεια). ΣΤΟΙΧΕΙΑ(ΟΡΟΙ) ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ

Έλλογη δικαίωση ( ιδεώδεις συνθήκες )

Τύποι ζωής (πεποιθήσεις, αξίες, τρόποι ζωής)

Αξίες ( πίστη στη ζωή, την αγάπη, την ελευθερία, την εμπιστοσύνη κλπ)

Αρχές ή κανόνες ( διάφορα καθήκοντα και υποχρεώσεις που έχουμε)

Κρίσεις ( εκτίμηση των καταστάσεων προς αποφυγή αποτυχημένων)

πράξεων

Αποφάσεις (δυνατή βούληση οδηγεί στην σωστή απόφαση, αδύναμη ή

ασθενής οδηγεί στην ενοχή)

Πράξεις ( άν όλα τα παραπάνω ισχύσουν σωστά και ηθικά τελικά

εκτελούμε την σωστή πράξη, άν όχι αποτυγχάνουμε).

ΗΘΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ

Οι Ηθικοί κανόνες είναι οι εντολές που επιβάλλουν στην βούληση την υποχρέωση να ενεργεί σύμφωνα με τους ηθικούς σκοπούς και τα ηθικά ελατήρια. Οι ηθικοί κανόνες είναι πρακτικοί και καθοδηγητικοί (δείχνουν τί πρέπει να κάνουμε), ενώ οι λογικοί είναι θεωρητικοί (δείχνουν ποιά μέθοδο να χρησιμοποιήσουμε για την αληθινή γνώση).

Χαρακτηριστικά ηθικών κανόνων:

α)  επιτακτικότητα (έχουν τόνο προσταγής: κάνε ή μην κάνεις)

β)  καθολικότητα (ισχύουν οι ίδιοι κανόνες για όλους τους ανθρώπους)

γ)  ηγεμονικότητα ( οι ηθικοί κανόνες έχουν προβάδισμα και προτεραιότητα σε

σχέση με άλλους κανόνες πχ τους νομικούς)

δ) δημοσιότητα ( πρέπει να γίνονται γνωστοί ή να τους γνωρίζουν όλοι)
ε) εφαρμοσιμότητα ( έχει να κάνει με την δυνατότητα των ανθρώπων να τους

εφαρμόζουν).
Η ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΗΘΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ:ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΑ-ΣΧΕΤΙΚΟΚΡΑΤΙΑ

Σε ό,τι αφορά την καθολικότητα των ηθικών κανόνων, διαμορφώθηκαν δύο αντίθετες θεωρίες:
Α) Η απολυταρχία : Υπάρχουν ηθικοί κανόνες που έχουν οικουμενική ισχύ και παραμένουν αμετάβλητοι. Έχουν απόλυτη ισχύ, όπως οι φυσικοί νόμοι. Γνωστός υποστηρικτής της απολυταρχίας ο Ι. ΚΑΝΤ ( η ηθικότητα είναι κάτι που διαμορφώνεται από κανόνες με απόλυτο κύρος).

Σύμφωνα όμως με τις νεότερες εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες φαίνεται ότι οι φυσικοί νόμοι δεν έχουν απόλυτη ισχύ, επομένων ούτε οι ηθικοί κανόνες μπορούν να έχουν.

Β) Σχετικισμός: Απόρριψη της ιδέας, ότι υπάρχουν ηθικοί κανόνες με απόλυτη ισχύ, αντίθετα αυτοί έχουν σχέση με την ειδική κουλτούρα κάθε λαού, ομάδας ή ατόμου. Καθένας οφείλει να σέβεται τις ηθικές ιδέες και τους ηθικούς κανόνες του άλλου. Άρα η ηθικότητα ποικίλλει από πολιτισμό σε πολιτισμό και από άνθρωπο σε άνθρωπο.

1. Σκεπτική σχετικοκρατία :

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε ποιές μορφές συμπεριφοράς, ακόμα και της δικής μας, είναι σωστές και ποιές λαθεμένες.

Μηδενιστική σχετικοκρατία :

Δεν υπάρχουν ηθικές κρίσεις. Το ορθό και το λάθος είναι λέξεις χωρίς νόημα.

Κοινωνιολογική σχετικοκρατία :

Γενική θεωρία, περιλαμβάνει απόψεις αντίθετες της απολυταρχίας.

Πολιτιστική σχετικοκρατία :

Θεμελιωτές οι Ruth Benedict και William Graham Summer. Ο πρώτος:

Διαφορετικές κουλτούρες έχουν διαφορετικούς ηθικούς κώδικες. Ο δεύτερος: Ό,τι μας κληρονόμησαν οι πρόγονοί μας (παράδοση) είναι το σωστό.

ΑΡΑ οι υποστηρικτές της πολιτιστικής σχετικοκρατίας ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει καθολική αλήθεια στην ηθική δηλ αλήθεια που να ισχύει σε κάθε περίπτωση.

Ασθενή σημεία της πολιτιστικής σχετικοκρατίας

Δεν θα μας επιτρέπεται να κρίνουμε ως κατώτερα των δικών μας ήθη άλλων κοινωνιών, πρακτικές και συμπεριφορές τους

Θα επέλθει ανισορροπία στις σχέσεις των κοινωνιών λόγω υποτιθέμενης «ανωτερότητας» μερικών έναντι άλλων

Δεν θα υπάρχει δυνατότητα ηθικής προόδου.

Ο προβληματισμός που μας δημιουργεί η πολιτιστική σχετικοκρατία, αντίθετα με την ηθική απολυταρχία, που οδηγεί σε δογματισμό, μας βοηθά στο να δεχόμαστε μερικά κριτήρια και άλλα να τα απορρίπτουμε και να ανεχόμαστε το διαφορετικό.

Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΗΘΙΚΟΤΗΤΑΣ

Αγαθό ( από το άγαμαι=θαυμάζω) είναι ο,τιδήποτε έχει αξία.

Α. 1. Άμεσα αγαθά, όταν τα επιθυμούν οι άνθρωποι ως έχουν πχ δόξα, ηδονή κλπ 2. Έμμεσα αγαθά, όταν υπηρετούν άλλους σκοπούς πχ πλούτος

Β. 1. Υλικά αγαθά
2. Πνευματικά αγαθά

Γ. 1. Ανώτερα αγαθά 2. Κατώτερα αγαθά.

Ηθικό αγαθό είναι εκείνο, που η επίτευξή του υποδεικνύεται από τους ηθικούς κανόνες και η παράλειψη εκτέλεσής του τιμωρείται.

Ύψιστο αγαθό είναι εκείνο , που το επαινούν όλοι οι άνθρωποι γιατί έχει απόλυτη αξία.

Θεωρίες σχετικές με την αξιολόγηση του κριτηρίου για τον βαθμό ηθικότητας των ανθρωπίνων πράξεων.

Τελολογικές θεωρίες (οι ανθρώπινες πράξεις αξιολογούνται με βάση τον βαθμό στον βαθμό, στον οποίο οδηγούν στο αγαθό και από τα αποτελέσματά τους)

α) Ηδονική θεωρία : Ύψιστο αγαθό είναι η ηδονή, αγαθό είναι ό,τι παράγει ηδονή και κακό ό,τι προκαλεί λύπη.

Πρώτοι εισηγητές της θεωρίας αυτής είναι οι Σοφιστές (Καλλικλής, Πρωταγόρας). Οι πιό ένθερμοι υποστηρικτές της είναι οι της Κυρηναϊκής σχολής πχ

Αρίστιππος: σκοπός της ζωής είναι η ηδονή και η απόλαυση (όπως κάνουν τα ζώα εκ φύσεως). Ηδονή είναι το συναίσθημα που νοιώθουμε όταν ικανοποιείται μια φυσιολογική μας ανάγκη, που βιώνουμε τώρα. Ηδονή = λεία κίνησης της ψυχής, λύπη = τραχεία κίνησις της ψυχής. Οι ηδονές του σώματος είναι σπουδαιότερες από τις πνευματικές. Σημασία έχουν οι παροντικές ηδονές και όχι αυτές που πέρασαν, γιατί έχουν χαθεί, ή αυτές που θα έλθουν στο μέλλον, γιατί είναι αβέβαιες. Ο πλούτος, που διευκολύνει την γεύση των ηδονών, είναι σπουδαίο αγαθό. Τονίζει όμωε ότι πρέπει να έχουμε μέτρο στις ηδονές.

Επίκουρος : Μετριοπαθέστερη θεωρία απ’ ό,τι του Αρίστιππου. Η ηδονή είναι η αρχή και το τέλος της ευτυχισμένης ζωής, είναι μιά διαρκής κατάσταση χωρίς πόνο ή ψυχική ταραχή. Δέχεται την προτεραιότητα των πνευματικών ηδονών, που διαρκούν περισσότερο. Μέγιστα αγαθά ο νηφάλιος νούς και η φρόνηση. Η θεωρία του Επίκουρου επηρέασε την εξέλιξη ιδεών στους επόμενους αιώνες αλλά δέχτηκε ταυτόχρονα καί έντονη κριτική.

β) Ωφελιμισμός : Είναι εξέλιξη του ηδονισμού. Σκοπός των πράξεων του ανθρώπου είναι η επιδίωξη του χρήσιμου και του συμφέροντος.
1. ατομικός ωφελιμισμός ( ηθική είναι κατά προτεραιότητα το καλώς νοούμενο συμφέρον του ατόμου πρώτα και μετά του συνόλου)

2. κοινωνικός ωφελιμισμός ( πρώτο το συμφέρον του συνόλου, γιατί από αυτό εξαρτάται το συμφέρον του ατόμου).

J. BENTHAM: ωφέλεια είναι ό,τι προάγει την «ευτυχία», γιατί η ωφέλεια είναι η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ανθρώπων , που είναι το μέτρο του σωστού και του λάθους. Προτείνει κλίμακα αξιολόγησης και μέτρησης των ηδονών, σύμφωνα με δύο συστήματα:

α) υποκειμενικό σύστημα (αξιολόγηση ηδονής με αναφορά στο «εγώ»). Τέσσερα κριτήρια αξιολόγησης, ένταση , διάρκεια, βεβαιότητα ή αβεβαιότητα και εγγύτητα εμφάνισής της στο χρόνο.
β) αντικειμενικό σύστημα ( αξιολόγηση ηδονής με αναφορά σ’έναν αριθμό προσώπων). Τα κριτήρια αξιολόγησης είναι επτά, τα τέσσερα του υποκειμενικού συστήματος συν την γονιμότητα, την καθαρότητα και την έκταση της ηδονής.

JOHN STUART MILL: Οι ποικίλλες ηδονές οδηγούν στην «ωφέλεια», που είναι το ύψιστο αγαθό. Ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να επιλέξει ποιοτικά τις ηδονές. Λάθος επιλογές μή ποιοτικών ηδονών οφείλονται στην αδυναμία του χαρακτήρα του, που επιλέγει κοντινές και άμεσες ηδονές, που είναι ασήμαντες. Τα προβλήματα σε σχέση με τους σκοπούς της ζωής, είναι προβλήματα σε σχέση με τα πράγματα που επιθυμεί ο άνθρωπος. Η αρετή είναι κάτι που το επιθυμεί ο άνθρωπος, αλλά δεν είναι εκ φύσεως μέρος του σκοπού της ζωής, δεν μας οδηγεί στην ηδονή και δεν μας προστατεύει από τον πόνο.

Ελαττώματα θεωρίας Ωφελιμισμού

1. Όταν εκτελούμε μόνο πράξεις, που αποφέρουν ωφέλεια κατ’εμάς, αποκλείουμε τον εαυτό μας από πράξεις πχ καλλιτεχνικές, που μας προσφέρουν αισθητική ικανοποίηση και χαρά και από τις οποίες δεν περιμένουμε καμμιά ωφέλεια.

2. Δεν είναι εύκολο να ταξινομηθούν και να διαχωριστούν ακριβώς οι έννοιες ηδονής-πόνου.

3. Δυσκολία στον προσδιορισμό των αποτελεσμάτων, που έχει μιά πράξη για τους άλλους, ενώ σ’αυτόν που πράττει επιφέρει ωφέλεια.

4. Το ανεφάρμοστο της αρχής του «εκ νέου».
γ) Η θεωρία της τελειώσεως ή ενεργητική θεωρία.

Τελειοκρατία. Ύψιστο αγαθό είναι η ανάπτυξη και η τελείωση του ανθρώπου (διανοητική και σωματική) και η απόκτηση της αρετής στο χώρο της ηθικής. Αγαθό είναι η πραγματοποίηση της ανθρώπινης τελειότητας στην τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό. Στην τελείωση οδηγούν οι υπαγορεύσεις του

ανθρώπινου λογικού και όχι οι αισθητηριακές ηδονές, όπως επίσης και οι πράξεις που είναι σύμφωνες με το λόγο και την αρετή.

Περιεχόμενο τελειώσης. Αισθητική καλλιέργεια, πνευματική ανάπτυξη, απόκτηση ανωτέρων συναισθημάτων, αυτονομία.

Κριτήριο τελείωσης. Η κάθε μορφής δημιουργικότητα, κυρίως η καλλιτεχνική και η πνευματική.

Αριστοτέλης.α) η «αρετή» είναι τελείωση
Β) η «ευδαιμονία» είναι τελείωση (ευδαιμονία= ενέργεια σύμφωνη με

το λογικό και την αρετή)

Δημόκριτος. «ψυχής τελειότης» είναι ο σκοπός της ζωής (τελείωση της ψυχής=ευθυμία και όχι ηδονή)

Σωκράτης. Ο άνθρωπος φτάνει στην τελείωση όταν ζεί σύμφωνα με τις υποδείξεις του λογικού και έχει αυτοέλεγχο.

Πλάτων. Τελείωση=τελείωση ψυχής αλλά και σώματος (μεικτός βίος). Τελείωση= ομοίωση προς τον Θεόν δηλ. να γίνει ο άνθρωπος δίκαιος (πράξεις που δεν βλάπτουν τους άλλους) , όσιος ( αυτός που πράττει αυτά που αρέσουν στους θεούς) και φρόνιμος.

B. DE Spinoza: συνδέει την τελείωση με την μεταφυσική γνώση.

Γιατί η θεωρία της τελειώσεως δίνει απάντηση στο ερώτημα «πώς ο άνθρωπος μπορεί να γίνει καλύτερος για τον εαυτό του και για τους άλλους»

1. Η τελείωση συμβιβάζεται με την ιστορική εμπειρία του ανθρώπου
2. Η τελείωση αφήνει ανοιχτό το περιεχόμενο του «αγαθού» σε κάθε εποχή
3. Η τελείωση, σε αντίθεση με την υστεροβουλία του ωφελιμισμού, συνεπάγεται μιά

συνεχή αναβάθμιση του ανθρώπου
4. Η τελείωση θεωρεί κριτήριο της ηθικής ενέργειας τον «ορθό λόγο», χωρίς να

αποκλείει την παρουσία του συναισθήματος στην ηθική ζωή
5. Η θεωρία της τελείωσης ανταποκρίνεται στη διττή φύση του ανθρώπου (πνεύμα-

σώμα)
6. Δεν αποκλείει τα δευτερεύοντα αγαθά (υγεία, πλούτο, τιμή, ισχύ, κοινωνική

δύναμη)
7. Δεν απορρίπτει την αγάπη προς το εγώ
8. Υποδεικνύει την κυριαρχία του λογικού πάνω στο άλογο στοιχείο της ψυχής 9. Προτείνει μιά ισορροπημένη ζωή με ελευθερία επιλογών

ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Η ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΦΡΟΝΗΜΑΤΟΣ

Δεν είναι τ’αποτελέσματα που προσδιορίζουν την ορθότητα ή όχι μιάς πράξης, αλλά μερικά χαρακτηριστικά αυτής της πράξης ή του κανόνα με τον οποίο αυτή συμφωνεί. Ο σκοπός δεν δικαιώνει τα μέσα. Οι δεοντολογικές θεωρίες είναι δύο ειδών

Α) η πραξιο-δεοντολογική (οι υποστηρικτές της λέγονται επιμεριστές). Υποστηρίζει ότι πρέπει ν’αποφασίζουμε τί είναι σωστό ή λάθος με την βοήθεια της συνείδησης ή της διαίσθησής μας και όχι βάσει κανόνων. Υπάρχουν δύο τύποι πραξιο-δεοντολογικής ηθικής , 1) Ενορατική (συμβουλευόμαστε την συνείδηση για την ορθότητα ή όχι μιάς πράξης μας) 2) Θεωρία της απόφασης (τίποτε δεν είναι από μόνο του σωστό ή λάθος, η επιλογή το κάνει τέτοιο) Υπαρξιστές, Ζαν Πώλ Σάρτρ

Β) η κανονο-δεοντολογική (οι υποστηρικτές της λέγονται γενικευτές). Υποστηρίζει ότι πρέπει ν’αποφασίζουμε τί είναι σωστό ή λάθος βάσει κανόνων.

Ι.ΚΑΝΤ. Βασικοί κανόνες που πρέπει ν’ακολοθούμε
1. Καλή θέληση (ο άνθρωπος είναι ελεύθερος και με μόνο του περιορισμό την

καλή θέληση μπορεί να επιλέξει τις σωστές πράξεις) 2. Καθήκον (κέντρο της ηθικής ζωής)
3. Καλή πρόθεση

Καθήκον κατά τον Καντ είναι η αναγκαιότητα μιάς πράξης, που προκύπτει από σεβασμό για τον ηθικό νόμο. Διαχωρίζει τις πράξεις σε σχέση με το καθήκον α) πράξεις που γίνονται από καθήκον («άμεση ροπή», πχ διατήρηση της ζωής μας)

β) πράξεις που γίνινται σύμφωνα προς το καθήκον (πχ να ευεργετήσουμε ή να αγαπάμε τον πλησίον μας )
«Κάθε γνήσιο ανώτατο αξίωμα ηθικότητας πρέπει να βασίζεται στην λογική, η δέ Ηθική πρέπει να θεμελιωθεί πρώτα στην Μεταφυσική και μετά να διαδοθεί μέσω της εκλαίκευσης».

Η ηθική του ΚΑΝΤ θεωρήθηκε από τους ειδικούς ερευνητές σαν αυστηρή και ψυχρή. Η πρόθεσή του όμως ήταν να θεμελιώσει μιά οικουμενική ηθική θεωρία, με βάση το «δέον», το «πρέπει».

Συμπέρασμα για τις διάφορες θεωρίες, τελολογικές και δεοντολογικές. Η ηθική ορθότητα μιάς πράξης κρίνεται τόσο από τις προθέσεις, το φρόνημα, την καλή βούληση όσο και από το αποτέλεσμα. Δηλ. και τα «μέσα» και ο «σκοπός» πρέπει να είναι ηθικά σωστά, ώστε η πράξη και γενικά η συμπεριφορά να είναι ηθικά ορθή.

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Α. Πώς ορίζεται η εθνική συνείδηση.
Ορισμός. Ηθική συνείδηση είναι το σύνολο των ηθικών αρχών και κανόνων ,

σύμφωνα με τους οποίους κρίνουμε τις πράξεις, τις δικές μας και των άλλων, ως προς το άν είναι αγαθές ή κακές.
Λειτουργία της συνείδησης πριν την πράξη=προηγούμενη ή νομοθετική με την μορφή προτροπής ή αποτροπής

Λειτουργία της συνείδησης μετά την πράξη=επομένη, με την μορφή του επαίνου ή της αποδοκιμασίας.

Β. Θεωρίες σχετικά με το πρόβλημα της γένεσης της ηθικής συνείδησης.

1. Ορθολογικές θεωρίες. Η ηθική συνείδηση είναι έμφυτη στον άνθρωπο και έχει μεταφυσική προέλευση. Γι’αυτό το λόγο μένει αμετάβλητη και αναλλοίωτη, χωρίς να υπόκειται στους νόμους της ανέλιξης. Υποστηρικές

αυτής της θεωρίας κυρίων οι Πατέρες της Εκκλησίας (πχ Παύλος), στους νεώτερους χρόνους Σπινόζα, Ρουσώ κλπ.

2. Εμπειρικές θεωρίες. Η ηθική συνείδηση είναι επίκτητη ιδιότητα και λειτουργία, αποτέλεσμα επιδράσεων του εμπειρικού κόσμου.

Συμπεράσματα σε σχέση με την εμπειρική θεωρία ̈
Α) Η ηθική συνείδηση συνδέεται με την προσωπική ζωή του ανθρώπου και με τις αρχές της κοινωνίας του
Β) Η συνείδηση εξαρτάται και διαμορφώνεται από τον χαρακτήρα του ανθρώπου
Γ) Η κληρονομικότητα παίζει σημαντικό ρόλο στη γένεση της ηθικής συνείδησης
Δ) Η ηθικότητα του ανθρώπου επηρεάζεται από το άμεσο και έμμεσο κοινωνικό του περιβάλλον
Ε) Η διδασκαλία και η συνήθεια είναι επίσης αιτίες γένεσης ηθικότητας
ΣΤ) Η οικογένεια, η θρησκεία, το σχολείο, η πολιτεία, το επάγγελμα ( δηλ. οι θεσμοί γενικότερα) συντελούν στην δημιουργία κριτηρίου ηθικής συνείδησης.

ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ

Εφαρμοσμένη ή Πρακτική Ηθική είναι η Ηθική που δημιουργήθηκε από τις διάφορες αναλύσεις των προβλημάτων που παρουσιάστηκαν στην μεταπολεμική περίοδο ( κίνημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων, φεμινιστικό, ειρηνιστικό, οικολογικό κλπ)

Κλάδοι Εφαρμοσμένης Ηθικής είναι τρείς α) Βιοηθική β) Επαγγελματική και γ) Περιβαλλοντική Ηθική

Α) Βιοηθική. Αφορά κυρίως την σχέση ιατρού-ασθενούς και σημαίνει «ηθική του βίου-ζωής» με την βιολογική σημασία της λέξης (ευθανασία, γενετική, γονιμοποίηση, έκτρωση, στείρωση κλπ).

1. Θεωρίες για τη σχέση γιατρού-ασθενούς.
Πατερναλισμός. Ο ασθενής οφείλει να εμπιστεύεται ανεπιφύλακτα τον

γιατρό του και να ακολουθεί αναντίρρητα όλες τις υποδείξεις του.
Ακραίος ατομικισμός. Η υγεία ενός ανθρώπου αφορά μόνο τον ίδιο και

μπορεί να απορρίψει όλες τις συστάσεις του γιατρού του.
Η άποψη περί αμοιβαιότητας. Η αντιμετώπιση της υγείας ενός ασθενούς

πρέπει να αποφασίζεται ομαδικά από ασθενή, συγγενείς, γιατρό, ιατρικό

προσωπικό, κοινωνικούς λειτουργούς.
2. Ηθικά διλήμματα στη σχέση γιατρού- ασθενούς (να λέει ο γιατρός όλη την

αλήθεια ή όχι)
Πατερναλιστική αντίληψη. Ο γιατρός, ακόμα κι άν θέλει, δεν μπορεί να εξηγήσει στον ασθενή την κατάσταση της υγείας του.
Η αντίληψη για το δικαίωμα του ασθενούς να γνωρίζει. Απόλυτο δικαίωμα του ασθενούς για πλήρη γνώση της κατάστασής του.
Η μετριοπαθής άποψη. Συγκερασμός των δύο παραπάνω. Εμπιστευτικότητα. Είναι αναφαίρετο δικαίωμα του ασθενούς και υποχρέωση του γιατρού, εκτός άν η ασθένεια αποτελεί κίνδυνο για το κοινωνικό σύνολο πχ Ειτς, ηπατίτιδα κλπ.

3. Προβλήματα από το χώρο της Βιολογίας. Γενετική και Ευγονική.

Με την Γενετική ξέρουμε εκ των προτέρων άν κάποιο έμβρυο θα γεννηθεί με ανίατη ασθένεια (γενετικός έλεγχος) και μπορούμε να διακόψουμε την κύηση. Προβλήματα παρουσιάζονται σε περιπτώσεις ανεπιθύμητου φύλου (έχω κορίτσι, κυοφορώ κορίτσι)

Β. Επαγγελματική Ηθική
1. Βασικές έννοιες. Δικαιώματα και υποχρεώσεις. Στον επαγγελματικό

τομέα ο άνθρωπος έχει και δικαιώματα και υποχρεώσεις.

2. Θεωρίες για τα επαγγελματικά δικαιώματα και υποχρεώσεις .
Η προσέγγιση του « ελεύθερου ανταγωνισμού». Κάθε επαγγελματίας, σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς, έχει σαν μόνη υποχρέωση έναντι του εαυτού του να κερδίσει και να πετύχει. Κερδισμένοι είναι και οι πελάτες, διότι μπορούν

να επιλέξουν τις καλύτερες υπηρεσίες και τις καλύτερες τιμές.

Η προσέγγιση του κρατικού ελέγχου (μαρξισμός-κομμουνισμός).

Αποκλειστική ρύθμιση της επαγγελματικής δραστηριότητας από μιά κρατική κυβέρνηση, που θα εκπροσωπεί τον λαό, θα διαδραματίζει τον ρόλο του αφεντικού και θα μοιράζει τα αγαθά ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός. Με αυτόν τον τρόπο α) εξαλείφεται η φτώχεια και β) ρυθμίζεται ο χρόνος εργασίας ώστε να υπάρχει ελεύθερος χρόνος και για άλλες δραστηριότητες του πολίτη.

Η συνδυαστική προσέγγιση. Αποδέχεται μιά λελογισμένη ελευθερία και προτείνει ένα σύστημα ελέγχου και ισορροπιών, που αφ’ ενός προωθεί το ατομικό συμφέρον και αφ’ ετέρου προασπίζεται την κοινωνική ασφάλεια.

3. Επιμέρους ζητήματα επαγγελματικής ηθικής.
Διαφήμιση. Τις πιό πολλές φορές η διαφήμιση παραπλανά αντί να ενημερώνει. Είναι «λευκή προπαγάνδα» γιατί μας κάνει να θέλουμε ό,τι αυτή προβάλλει καί όχι ό,τι πραγματικά θέλουμε.
Περιβάλλον . (παρακάτω)
Σεξουαλική παρενόχληση. Εμφανίζεται σε χώρες με ελεύθερη οικονομία και συνήθως συμβαίνει σε βάρος των γυναικών.

Γ. Περιβαλλοντική Ηθική.
1. Ορισμός. Είναι η ηθική, που εξετάζει κριτικά τον τρόπο με τον οποίο

χρησιμοποιεί ο άνθρωπος τον περιβάλλοντα κόσμο του, έμβιο και άβιο.

2. Δικαιούμαστε να χρησιμοποιούμε ως είδος τη φύση για τους σκοπούς μας ή όχι.

Επιχειρήματα υπέρ της χωρίς όρους εκμετάλλευσης της φύσης.

α) ο άνθρωπος είναι το ανώτερο δημιούργημα του θεού, επομένως το δικαίωμά του προς εκμετάλλευση της φύσης είναι αναφαίρετο και πρωταρχικό ( βιβλικό επιχείρημα)

β) ο άνθρωπος είναι το πλέον πρόσφατο προϊόν βιολογικής εξέλιξης, άρα η επιθετική στάση απέναντι στη φύση είναι το κλειδί για τη συνέχιση της επιβίωσης ( εξελικτικό επιχείρημα )

γ) μόνο ο άνθρωπος διαθέτει λογική, άρα δικαιούται να κυριαρχεί πάνω στη φύση

δ) ανωτερότητα του πολιτισμού σε σχέση με την φύση
ε) μόνο ο άνθρωπος έχει υποχρεώσεις, άρα μόνο αυτός έχει και δικαιώματα.

Επιχειρήματα κατά της εκμετάλλευσης της φύσης.

α) ο άνθρωπος οφείλει να σέβεται κάθε τι που προέρχεται από το Θεό ( βιβλικό επιχείρημα )

β) αφού ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης, οφείλει να την σέβεται (εξελικτικό επιχείρημα )

γ) η διαφορά μεταξύ ανθρώπων και ζώων είναι ποσοτική και όχι ποιοτική

3. Θέματα περιβαλλοντικής ηθικής. Αλόγιστη εκμετάλλευση των πόρων της φύσης, μόλυνση του περιβάλλοντος, χρήση των ζώων ως μέσον τροφής, ενδυμασίας και ψυχαγωγίας, πειραματόζωα.

Τι είναι η φιλοσοφική ηθική;

 

 

 

 

1.1 Η έννοια του ηθικού προβλήματος

Ένα πρώτο βήμα για τη συστηματοποίηση και την καλλιέργεια των ηθικών μας προβληματισμών είναι ο εντοπισμός και η περιγραφή ενός ηθικού προβλήματος. Κάθε πρόβλημα που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε μπορεί να διατυπωθεί με μια συγκεκριμένη ερώτηση. Έτσι, η κατάλληλη ερώτηση για να διαπιστώσουμε αν μια συγκεκριμένη κατάσταση πραγμάτων ή μια ενέργεια είναι ηθικά ενδιαφέρουσα είναι «ποιος βλάπτεται ή/και ποιος ωφελείται;». Αν η απάντηση που θα δώσουμε είναι καταφατική, τότε μπορούμε να θεωρήσουμε ότι έχουμε ένα ηθικό πρόβλημα – αν και διαφορετικοί άνθρωποι θα αντιμετώπιζαν την ίδια κατάσταση με διαφορετικό τρόπο, δεδομένου ότι τα κριτήρια ως προς το τι συνιστά βλάβη και ωφέλεια ποικίλλουν σημαντικά. Επίσης, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι φορείς της βλάβης ή της ωφέλειας διαφοροποιούνται ανάλογα με την υπό εξέταση περίπτωση με αποτέλεσμα εκτός από τους συνανθρώπους μας φορείς βλαβών και ωφελημάτων να θεωρούνται (συχνά χωρίς επαρκή τεκμηρίωση) οι νεκροί, τα ζώα, το περιβάλλον, ακόμα και οι αφηρημένες ιδέες.

 

Από τη στιγμή, ωστόσο, που θα θεωρήσει κανείς ότι υπάρχει ένα ηθικό πρόβλημα είναι φυσικό να αναρωτηθεί ποιος είναι υπεύθυνος για τη βλάβη ή την ωφέλεια που προκαλείται, που προκλήθηκε ή που ενδέχεται να προκληθεί. Η έννοια της ευθύνης είναι σύνθετη και περίπλοκη, αφού αποτελεί αντικείμενο μελέτης τόσο της μεταφυσικής όσο και της επιστήμης του δικαίου, και για τον προσδιορισμό της υπάρχουν σοβαρές διχογνωμίες. Ωστόσο, για τις ανάγκες της έρευνάς μας μπορούμε να θεωρήσουμε κάποιον υπεύθυνο για μια πράξη ή παράλειψή του αν αυτή υπήρξε αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής του, πράγμα το οποίο προϋποθέτει ότι είχε τη δυνατότητα, αν το επιθυμούσε, να προβεί σε διαφορετικές επιλογές. Από αυτή τη θεώρηση συνάγεται ότι κάποιος δεν είναι υπεύθυνος για πράγματα που δεν μπορεί να ελέγξει, όπως το DNA του ή κάποιες ενστικτώδεις κινήσεις ή ό,τι κάνει υπό την επήρεια ψυχοφαρμάκων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιπτώσεις όπου κάποιος αναγκάζεται να κάνει ή να μην κάνει κάτι, γιατί μια διαφορετική επιλογή θα ήταν ιδιαίτερα οδυνηρή, όπως όταν απειλείται η ζωή του. Εδώ θεωρείται μεν υπεύθυνος, αφού θεωρητικά θα μπορούσε να πράξει κάτι το διαφορετικό, αλλά η απόφαση του κρίνεται με ιδιαίτερη επιείκεια, εφόσον αντιλαμβανόμαστε ότι είναι ιδιαίτερα επώδυνο για όλους μας να ενεργήσουμε διαφορετικά υπό παρόμοιες περιστάσεις. Ο λόγος που μας ενδιαφέρει να διαπιστώσουμε ποιος είναι υπεύθυνος θα γίνει παρακάτω κατανοητός.

Η βασικότερη όμως αντίδραση που κατά τεκμήριο μας προκαλεί ο εντοπισμός ενός ηθικού προβλήματος είναι ο προβληματισμός για το τι πρέπει να γίνει. Τα ηθικά προβλήματα δεν μας αφήνουν αδιάφορους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πάντοτε μας οδηγούν στην επιτέλεση συγκεκριμένων ενεργειών. Συχνά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα, ενίοτε θεωρούμε κάποιους άλλους υπευθύνους, ενώ δεν θα πρέπει να λησμονούμε και τις περιπτώσεις εκείνες όπου μολονότι πιστεύουμε ότι πρέπει να κάνουμε κάτι και έχουμε αυτή τη δυνατότητα, αδυνατούμε να ενεργήσουμε (το φαινόμενο αυτό ονομάζεται ακρασία). Η περισσότερο συνήθης θετική αντίδραση στην παρουσία μιας ηθικά ενδιαφέρουσας κατάστασης είναι η εκφορά κάποιας σχετικής κρίσης και ο έπαινος αυτού που θεωρούμε υπεύθυνο (αν υπάρχει κάποιος στον οποίο μπορεί να καταλογισθεί ευθύνη). Αντίθετα, μια αρνητική αντίδραση εκδηλώνεται με καταδικαστικές κρίσεις και τον ψόγο αυτού που θεωρούμε υπεύθυνο, καθώς και την απαίτηση να επανορθώσει. Όταν, όμως, δεν υπάρχει κάποιος υπαίτιος (όπως λ. χ. σε ένα σεισμό) η αντίδρασή μας εκφράζεται με τον καθορισμό συγκεκριμένων υποχρεώσεων, την αιτιολόγησή τους, και ενδεχομένως με προτάσεις για τον τρόπο με τον οποίο θα πραγματοποιηθούν καλύτερα οι εν λόγω υποχρεώσεις. Ωστόσο, η θετική ή η αρνητική αντίδρασή μας δεν εξαντλείται πάντοτε με την εκφορά κάποιων ομιλιακών ενεργημάτων. Σε ορισμένες περιπτώσεις κρίνουμε ότι θα πρέπει να ενεργήσουμε με μη λεκτικό τρόπο, όπως όταν κάποιος αποφασίζει να πέσει στη θάλασσα για να σώσει έναν άνθρωπο που πνίγεται ή να ενισχύσει υλικά κάποιον που προέβη σε μια ηρωική πράξη.

Συμπερασματικά, από τη στιγμή που αναγνωρίζουμε μια κατάσταση όπου κάποιος ή κάτι, σύμφωνα με τα κριτήριά μας, βλάπτεται ή ωφελείται, μας ανοίγεται μια ευρεία κλίμακα θετικών ή αρνητικών αντιδράσεων που αρχίζει με επιδοκιμαστικές ή αποδοκιμαστικές σκέψεις και καταλήγει στην απόφασή μας να παρέμβουμε ενεργά και να επιχειρήσουμε να αλλάξουμε την κατάσταση. Υπάρχει λοιπόν ένα πρωτογενές υλικό, μια σειρά προβληματισμών , νοητικών διαδικασιών και ενεργειών που είναι κοινή στους περισσότερους ανθρώπους και πάνω στην οποία οικοδομείται η ηθική φιλοσοφία.

1.2. Καθημερινή και φιλοσοφική ηθική

Αν θέσουμε σε έναν άνθρωπο που δεν έχει ασχοληθεί συστηματικά με τη μελέτη της ηθικής, το ερώτημα τι είναι για αυτόν η ηθική θα μας απαριθμούσε κάποιες αξίες, αρχές ή κανόνες που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του και καθορίζουν τι είναι καλό και κακό. Αν όμως αντιμετωπίσουμε με κριτικό πνεύμα παρόμοιες απαντήσεις που συγκροτούν την καθημερινή ηθική, θα προβαίναμε στις ακόλουθες διαπιστώσεις.

α) Η καθημερινή ηθική υφίσταται σήμερα ποικίλες επιδράσεις από διαφορετικούς χώρους, όπως από τη θρησκεία, την παράδοση, τα ΜΜΕ και τα επικρατούντα κοινωνικά πρότυπα, με αποτέλεσμα σε συλλογικό επίπεδο οι κανονιστικές πεποιθήσεις των δρώντων να είναι ανομοιογενείς και σε ατομικό επίπεδο η σύνθεση των εν λόγω επιδράσεων να αποδεικνύεται ανεπιτυχής.

β) Συχνά δεν υπάρχει καμία ενοποιητική αρχή που να συνέχει όλες τις αρχές και τους κανόνες που επικαλούνται οι δρώντες, με αποτέλεσμα να αποδέχονται αντιφατικές αρχές ή να αντιμετωπίζουν παρόμοιες περιπτώσεις με διαφορετικά κριτήρια.

γ) Πολλές αρχές και κανόνες καλύπτονται με ένα μανδύα ηθικότητας, αλλά κατ’ ουσίαν είτε αποτελούν εκλογικεύσεις είτε συνειδητά εξυπηρετούν κατ’ αποκλειστικότητα συγκεκριμένα ατομικά ή συλλογικά συμφέροντα.

δ) Παρατηρείται συχνά μια αδυναμία έστω και στοιχειώδους δικαιολόγησης των αρχών και των κανόνων που ο μέσος άνθρωπος εφαρμόζει και αυτό εξηγείται από το γεγονός πολλές από αυτές έχουν άκριτα αφομοιωθεί μέσω διαδικασιών κοινωνικοποίησης.

Η φιλοσοφική όμως σκέψη που από καταβολής της προβάλλει μεταξύ άλλων την ανάλυση, τη σαφήνεια, το επιχείρημα, την πειστική δικαιολόγηση, τη θεωρία, την ενότητα και την επίτευξη λογικής συνοχής δεν μπορεί να μείνει ικανοποιημένη με αυτή την κατάσταση. Επιχειρεί από την εποχή του Σωκράτη και εξής μέσω του κλάδου της που ονομάζεται φιλοσοφική ηθική ή ηθική φιλοσοφία μια ενδελεχή θεώρηση των αξιών προσπαθώντας να δώσει μια περισσότερο συστηματική, σαφή, επαρκώς τεκμηριωμένη και λογικά συνεκτική εικόνα του τρόπου με τον οποίο οφείλουμε να ζούμε. Στα νεότερα χρόνια η προσπάθεια αυτή εκφράζεται, σε μεγάλο βαθμό αλλά όχι αποκλειστικά, με τη δημιουργία ηθικών θεωριών (ωφελιμισμός, καντιανή δεοντοκρατία, συμβολαιοκρατία, ενορασιοκρατία, φυσιοκρατία κ.ο.κ), δηλαδή με την προβολή γενικών δικαιολογημένων αρχών μέσω των οποίων μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάθε ηθικά ενδιαφέρουσα κατάσταση. Εδώ όμως απαιτείται μια βασική διευκρίνιση για την αποφυγή παρανοήσεων. Αυτός που αρχίζει να ασχολείται με την ηθική φιλοσοφία δε θα πρέπει να προσεγγίζει το αντικείμενο επιζητώντας να βρει την από καθέδρας «αλήθεια» αναφορικά με τα ηθικά προβλήματα. Αν και κάθε φιλόσοφος με σημαντική συμβολή στο χώρο ισχυρίζεται, όπως είναι φυσικό, ότι οι θέσεις του είναι ορθές, ο νεοεισερχόμενος μελετητής δε θα πρέπει να αναγνωρίζει στην ηθική φιλοσοφία εν γένει κάποια υπερβατική αυθεντία στην οποία πρέπει με σεβασμό να υποταχθεί απορρίπτοντας με αισθήματα ενοχής ό,τι προηγουμένως πίστευε. Η φιλοσοφική ηθική θα πρέπει να αποτελεί για αυτόν το έναυσμα για να αναλογιστεί και να επεξεργαστεί με τη βοήθεια φιλοσοφικών εργαλείων τις ηθικές του πεποιθήσεις επιβεβαιώνοντας, απορρίπτοντας ή τροποποιώντας κάποιες από αυτές, να έρθει σε επαφή με μια σειρά ηθικών προβλημάτων, τα οποία μέχρι τώρα δεν είχε την ευκαιρία να αντιληφθεί και να τα επεξεργασθεί, αναγνωρίζοντας το σύνθετο χαρακτήρα και την περιπλοκότητά τους, να γνωρίσει συγκεκριμένες μεθόδους αντικειμενικής ανάλυσης και αμερόληπτης αντιμετώπισης ηθικά ενδιαφερουσών υπαρκτών καταστάσεων, να ευαισθητοποιήσει και να οξύνει την ηθική κρίση του αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα επιχειρηματολογίας, και ίσως, σε ένα ύστερο στάδιο, να πεισθεί ως προς την ορθότητα κάποιας ηθικής θεωρίας ή θεώρησης, ή να διατυπώσει τις δικές του πρωτότυπες θέσεις. Σε αντίθετη περίπτωση, ελλοχεύει ο κίνδυνος να δει τη φιλοσοφική ηθική ως ένα βαρετό διανοητικό παιχνίδι χωρίς καμία πρακτική σημασία, όπου οι συμμετέχοντες αρέσκονται στο να αλληλοαναιρούνται και ενίοτε να παίζουν «εν ου παικτοίς»”.

1.3 Ο ορισμός της ηθικής και η ανάλυσή του

Στο πλαίσιο της φιλοσοφικής ηθικής μπορούμε να ορίσουμε την ηθική υπό την ευρεία έννοια ως κάθε σύνολο βασικών προτάσεων που αποσκοπούν στο να αξιολογήσουν ή να καθορίσουν μορφές συμπεριφοράς και παρουσιάζουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά : είναι καθολικεύσιμες, εφαρμόσιμες, επιτακτικές, απαιτούν από τους δρώντες να καθορίζουν τις ενέργειές τους με τέτοιο τρόπο ώστε να λαμβάνουν υπόψη και τα συμφέροντα όσων επηρεάζονται από αυτές και, τέλος, δικαιολογημένες. Από το σημείο αυτό και εξής, όταν αναφερόμαστε στην ηθική, θα εννοούμε το συγκεκριμένο αυτό ορισμό.

Τα επιμέρους αυτά χαρακτηριστικά μπορεί να θεωρηθούν ως αναγκαίες και επιμέρους ικανές συνθήκες οι οποίες πρέπει να πληρούνται για να ανήκει μια πρόταση στο χώρο της ηθικής και να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Τα χαρακτηριστικά αυτά προσδιορίζουν την τυπική μορφή που πρέπει να έχει μια πρόταση σε αντίθεση με μια πρόταση που δεν ανήκει σε αυτό το χώρο (και κατά συνέπεια βρίσκεται εκτός της δικαιοδοσίας της ηθικής) και καθορίζουν ένα minimum περιεχομένου. Ακόμα, θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο ανωτέρω ορισμός αναφέρεται στην ηθική όπως την εννοούμε εδώ και τώρα στον δυτικό κόσμο, ύστερα από αρκετούς αιώνες σχετικών συζητήσεων. Ωστόσο, η περιγραφή που ακολουθεί μπορεί να ενσωματώσει και σημαντικές φιλοσοφικές θεωρίες του παρελθόντος όπως την αριστοτελική ηθική. Ας δούμε όμως τι σημαίνει το καθένα από αυτά τα χαρακτηριστικά.

α) Καθολικευσιμότητα: Μια πρόταση για να είναι ηθική θα πρέπει να επιβάλλει πως ό,τι είναι ορθό σε μια περίπτωση χ, είναι ορθό σε κάθε παρόμοια περίπτωση. Ομολογουμένως, δεν είναι πάντοτε εύκολο να προσδιορίσουμε με ακρίβεια δύο ηθικά παρόμοιες περιπτώσεις, δεδομένου ότι η επισήμανση μιας λανθάνουσας παραμέτρου ενδέχεται να μεταβάλει ριζικά την κρίση μας. Ωστόσο, δεν θα είχαμε καμία δυσκολία να απορρίψουμε προτάσεις όπως “μόνο όταν βρίσκεται κανείς στην πατρίδα του, θα πρέπει να προσεγγίζει τους άλλους με συμπόνια και κατανόηση” ή “μόνο τα ψέματα που λέγονται μετά τη δύση του ηλίου είναι αποδεκτά”. Στις περιπτώσεις αυτές ο δρων δεν μπορεί να εξηγήσει ικανοποιητικά τι είναι αυτό που αλλάζει όταν κάποιος καλείται να δείξει κατανόηση σε μια ξένη χώρα ή να πει ψέματα το πρωί.

β) Εφαρμοσιμότητα: Μια πρόταση για να είναι ηθική θα πρέπει να μην επιβάλλει κάτι που βρίσκεται πέρα από τις ανθρώπινες δυνατότητες. Σύμφωνα με μια φιλοσοφική ρήση “το πρέπει προϋποθέτει το μπορώ” (ought implies can), αλλά το ερώτημα που προκύπτει είναι ποια είναι τα όρια των ανθρώπινων δυνατοτήτων που θέτουν ταυτόχρονα όρια και στις αξιώσεις της ηθικής. Κάποια πράγματα αναμφίβολα είναι λογικώς ή φυσικώς αδύνατο να γίνουν, αλλά από εκεί και πέρα οι άνθρωποι διαφοροποιούνται ως προς το τι θεωρούν ότι είναι μέσα στις δυνατότητές τους. Κάποιοι προσφέρουν απλόχερα από το υστέρημά τους, ενώ για κάποιους είναι πολύ δύσκολο να στερηθούν κάτι από το περίσσευμά τους. Σε γενικές γραμμές, θα δεχόμασταν ότι τα ηθικά προτάγματα οφείλουν να είναι μετριοπαθή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα πρέπει να επιβάλλουν λελογισμένες θυσίες στους δρώντες ή πρότυπα διαγωγής που περιορίζουν κάποιες επιβλαβείς για τους άλλους φυσικές ή επίκτητες τάσεις μας. Το να απαιτήσει κανείς από όλους να ζουν μια απόλυτα ασκητική και περιορισμένη ζωή είναι πιθανόν ανέφικτο· το να ζητήσει περισσότερη ειλικρίνεια ή μεγαλύτερη ευαισθησία για την ιδιωτική ζωή των άλλων δεν είναι.

γ) Επιτακτικότητα: Μια πρόταση για να θεωρηθεί ηθική θα πρέπει να επιβάλλει μια μορφή συμπεριφοράς, η οποία είναι δεσμευτική για αυτούς στους οποίους απευθύνεται. Οι προτάσεις της ηθικής δεν έχουν προαιρετικό χαρακτήρα, δηλαδή η εφαρμογή τους δεν επαφίεται στις διαθέσεις του δρώντος. Μπορεί βέβαια κάποιος να διαφωνήσει με μια συγκεκριμένη πρόταση. Ωστόσο, από τη στιγμή που την αποδεχθεί, οφείλει να ενεργεί σύμφωνα με αυτήν ανεξάρτητα από το αν η εφαρμογή της δεν είναι πάντα προς το συμφέρον του. Θα λέγαμε ότι πάντοτε οι ηθικοί λόγοι υπερισχύουν των μη-ηθικών λόγων.

δ) Στοιχειώδης Αλτρουισμός: Το χαρακτηριστικό αυτό αφορά το περιεχόμενο των ηθικών προτάσεων και όχι τη μορφή τους. Επιβάλλει ένα ελάχιστο κριτήριο ηθικής διαγωγής το οποίο εντοπίζεται στο να λαμβάνει κανείς υπόψη του κατά το σχεδιασμό των ενεργειών του και τα συμφέροντα των άλλων. Αυτό σημαίνει ότι η ηθική συμπεριφορά υπό την ευρεία έννοια είναι ασυμβίβαστη με την εγωιστική συμπεριφορά. Ως εγωιστής ορίζεται κάποιος που πρεσβεύει ότι η ικανοποίηση των συμφερόντων του κατισχύει πάντοτε της ικανοποίησης των συμφερόντων των άλλων. Αντίθετα, ηθικός άνθρωπος υπό την ευρεία έννοια είναι εκείνος που είναι διατεθειμένος να περιορίσει τις επιδιώξεις του για να προστατεύσει βασικά συμφέροντα εκείνων με τους οποίους αλληλεπιδρά. Αναμφίβολα, το ποια συμφέροντα θα θεωρήσει βασικά είναι συνάρτηση των ηθικών πεποιθήσεων του. Αυτό όμως που έχει σημασία στο σημείο αυτό είναι να κατανοήσουμε ότι μια κανονιστική πρόταση να θεωρηθεί  ηθική υπό την ευρεία έννοια θα πρέπει να εκφράζει ένα στοιχειώδες αλτρουιστικό περιεχόμενο. Με αυτό το σκεπτικό, για παράδειγμα, θα απορρίψουμε εξαρχής την πρόταση “η πλέον σημαντική αρετή είναι η μισαλλοδοξία” ή .

στ) Δικαιολόγηση: Οι φιλοσοφικές θέσεις θα άγγιζαν τα όρια του παραλογισμού για τον κοινό νου, αν δε συνοδεύονταν από εκτενή τεκμηρίωση. Η ανάγκη επομένως να συνοδεύονται οι προτάσεις της ηθικής από άλλες προτάσεις της ιδίας κατηγορίας δια των οποίων προβάλλονται οι λόγοι που καταδεικνύουν την ορθότητα και τη σπουδαιότητά των πρώτων είναι επιτακτική. Αυτό είναι αναμενόμενο, άπαξ και συνειδητοποιήσουμε ότι η συμμόρφωση με τις προτάσεις της ηθικής συνοδεύεται από καθόλου ευκαταφρόνητους περιορισμούς και θυσίες για τα ηθικά υποκείμενα. Δυστυχώς ή ευτυχώς δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς το τι συνιστά ικανοποιητική δικαιολόγηση μιας επιμέρους ηθικής απόφασης, αν και ο πιο συνηθισμένος τρόπος είναι να επικαλείται το υποκείμενο μια ευρύτερη αρχή, στάση ή διαδικασία την οποία θεωρεί ότι είναι ότι θα γίνει ευρύτατα αποδεκτή. Εδώ, όμως, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, είμαστε σε θέση να διατυπώσουμε μια μέθοδο λήψης ηθικών αποφάσεων, η οποία μπορεί να μην εγγυάται την ορθότητά τους, μας προφυλάσσει, ωστόσο, από συνήθη σφάλματα και ατοπήματα.

Ακόμα μεγαλύτερες δυσκολίες ανακύπτουν ως προς τη δικαιολόγηση των θεμελιωδών ηθικών παραδοχών, λ.χ. μεγιστοποίησε την ωφέλεια, αναζήτησε την ευδαιμονία. Το μόνο για το οποίο υπάρχει σχετική ομοφωνία είναι ότι στην ηθική δεν μπορούμε να έχουμε τις αυστηρές λογικές αποδείξεις που συναντάμε στα μαθηματικά. Αλλά όπως και να έχει το ζήτημα, θα πρέπει να απαιτούμε από τους άλλους και (το δυσκολότερο ίσως) από τον εαυτό μας να υποβάλλουν σε κριτική θεώρηση τα ηθικά τους πιστεύω και τα πιστεύω των άλλων μη δεχόμενοι ανεξέταστα ό,τι συμβαίνει να θεωρείται ορθό. Έτσι, αν κάποιος απλώς προβάλλει μια αξιολογική πρόταση, θα πρέπει να του ζητήσουμε να μας αναφέρει τους λόγους που τον κάνουν να πιστεύει στην ορθότητά της· και αν η εξήγηση του δεν μας φαίνεται καθόλου πειστική, δεν έχουμε κανένα λόγο να συμφωνήσουμε μαζί του.

Είναι αναγκαίο να επισημάνουμε το ότι η παρουσία των πέντε αυτών χαρακτηριστικών σε μία πρόταση δεν επιβάλλει και την αναγκαστική συμφωνία μας με το περιεχόμενό της. Εκείνο το οποίο επιτυγχάνει είναι να εντάξει την εν λόγω πρόταση στην περιοχή του ηθικού (το οποίο εδώ αντιδιαστέλλεται με το μη-ηθικό) και να την καταστήσουν υποψήφια για αξιολόγηση και ολική ή μερική αποδοχή ή απόρριψη. Αντίθετα, η απουσία κάποιου χαρακτηριστικού αποτελεί λόγο άμεσου εξοβελισμού μιας πρότασης από την περιοχή του ηθικού, όποιο κι αν είναι το επιμέρους περιεχόμενό του.

1.4 Μια ταξινόμηση των πράξεων σύμφωνα με την ηθική

Υπό το πρίσμα της ηθικής οι πράξεις ταξινομούνται σε:

α. Επιτρεπτές, δηλαδή σε πράξεις που δεν απαγορεύονται ή δεν επιβάλλονται, αλλά επαφίενται στη διακριτική ευχέρεια του δρώντος.

β. Επιβεβλημένες, δηλαδή σε πράξεις η τέλεση των οποίων κρίνεται υποχρεωτική. Εδώ εντάσσονται τα συνήθη καθήκοντα και οι υποχρεώσεις.

γ. Καταδικαστέες, δηλαδή σε πράξεις η τέλεση των οποίων είναι απαγορευμένη

δ. Πέραν του καθήκοντος, δηλαδή σε πράξεις η τέλεση των οποίων επικροτείται απόλυτα από την οπτική γωνία της ηθικής, αλλά δε θεωρείται επιβεβλημένη, καθώς οι πράξεις αυτές ενέχουν δυσβάσταχτο κόστος για τον δρώντα. Για παράδειγμα, το να αφιερώσει κανείς τη ζωή του και την περιουσία του στην υπηρεσία των αναξιοπαθούντων αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα πράξης που υπερβαίνει το καθήκον.

Θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι η απόδοση σε μια πράξη κάποιου από τους ανωτέρω χαρακτηρισμούς εξαρτάται από την περιεκτική κατανόηση των περιστάσεων υπό τις οποίες τελείται (λ.χ. το να βλέπω τηλεόραση δεν είναι ηθικά επιτρεπτή πράξη τη στιγμή που ο γείτονάς μου καλεί σε βοήθεια), και φυσικά μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με την ηθική θεωρία ή προσέγγιση που ενστερνίζεται ο κρίνων. Πάντως, οι ηθικοί φιλόσοφοι τείνουν να συμφωνούν ότι μια ηθική θεωρία, η οποία θα επέτρεπε λίγες πράξεις και θα χαρακτηριζόταν από πολλές υποχρεώσεις και απαγορεύσεις μη αφήνοντας στο υποκείμενο χώρο για  αμιγώς ατομικές επιδιώξεις, δε θα είχε πολλές πιθανότητες να γίνει ευρύτερα αποδεκτή.

1.5 Γιατί χρειαζόμαστε την ηθική;

Και μόνο η διατύπωση αυτού του ερωτήματος αρκεί να προκαλέσει την έντονη αντίδραση ορισμένων φιλοσόφων. Αν οι αξίες ενυπάρχουν στα πράγματα, θα σχολίαζαν, δεν έχει νόημα να αναρωτιόμαστε αν τις χρειαζόμαστε, αφού δεν μπορούμε παρά να τις αναγνωρίσουμε και να ζήσουμε σύμφωνα με αυτές. Κάποιοι άλλοι πρεσβεύουν ότι οφείλουμε να υπακούμε στις ηθικές αρχές άσχετα από το αν έχουν ή όχι κάποια συλλογική χρησιμότητα. Δε νομίζουμε όμως ότι οι απαντήσεις αυτές θα ήταν ιδιαίτερα ικανοποιητικές για εκείνους που βρίσκονται εκτός ηθικής και θέτουν το ερώτημα για τη χρησιμότητά της, αφού προϋποθέτουν τη de facto αποδοχή της.

Για αυτό το λόγο θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε μια θεώρηση που βλέπει την ηθική ως έναν τρόπο συλλογικής βελτίωσης της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο και απαντά με διάφορες παραλλαγές στον Πρωταγόρα, στον Hobbes, στον Hume και από τους σύγχρονους στους Mackie και Warnock. Σύμφωνα με τον τελευταίο (The Object of Morality, 1970) η παρουσία του ανθρώπου στον κόσμο σημαδεύεται από ορισμένα στοιχεία που καθιστούν τη ζωή του ιδιαίτερα δυσάρεστη. Το πρώτο είναι οι “περιορισμένες συμπάθειες” δηλαδή το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν βρίσκονται κατ’ ανάγκη σε άριστες σχέσεις με τους συνανθρώπους τους. Οι αντιπαλότητες που δημιουργούνται μπορεί να καταλήξουν σε μια καθολική αντιπαράθεση και στην αλληλοεξόντωση. Το δεύτερο στοιχείο είναι οι “περιορισμένοι πόροι” και εδώ εννοούμε το γεγονός ότι αφενός μεν δεν υπάρχει αφθονία πόρων στην γη, ώστε όλοι να ικανοποιούνται χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, αφετέρου δε δεν υπάρχει ισοκατανομή τους με αποτέλεσμα για κάποιους η επιβίωση να καθίσταται περισσότερο επώδυνη. Εδώ θα μπορούσε να εντάξει κανείς τις ασθένειες καθώς και όλα τα φυσικά δεινά που πλήττουν τους ανθρώπους χωρίς δική τους υπαιτιότητα. Το τρίτο στοιχείο είναι η “περιορισμένη λογικότητα” η οποία θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως διαπίστωση της αδυναμίας μας να επιλύσουμε βασικά μας προβλήματα χωρίς τη συνεργασία και τη βοήθεια των άλλων, καθώς και ως διαπίστωση των περιορισμένων δυνατοτήτων που έχουν κάποιοι άνθρωποι να επιλύουν τα προβλήματά τους σε σχέση με άλλους οι οποίοι είναι περισσότερο αποτελεσματικοί. Όλα αυτά είναι προφανές ότι δυσχεραίνουν την επιβίωση όλων των ανθρώπων και συντελούν στη δημιουργία μιας δυσάρεστης κατάστασης η συνειδητοποίηση της οποίας δεν προϋποθέτει την αποδοχή κάποιων θεωρητικών αρχών και η βελτίωση της οποίας κρίνεται επιτακτική. Στο σημείο αυτό διαφαίνεται η σημασία της ηθικής που γίνεται αντιληπτή ως ένα σύνολο κοινά αποδεκτών αρχών, στόχος των οποίων είναι να απαλειφθούν ή να μετριασθούν οι τραγικές για τους ανθρώπους συνέπειες των περιορισμένων συμπαθειών, των περιορισμένων πόρων και της περιορισμένης λογικότητας. Έτσι, προκειμένου να “αυξηθούν” οι περιορισμένες συμπάθειες χρειάζονται κανόνες για την προστασία της ανθρώπινης ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και της αξιοπρέπειας. Για την αντιμετώπιση του προβλήματος των περιορισμένων πόρων απαιτούνται αρχές αγαθοπραξίας και συνδρομής των ασθενών και των αναξιοπαθούντων. Ακόμα απαιτούνται αρχές κοινωνικής δικαιοσύνης που θα καθορίζουν την κατανομή των υποχρεώσεων και των αγαθών σε μια κοινωνία. Τέλος, αρχές που επιβάλλουν τη συνεργασία και το συντονισμό των ατομικών προσπαθειών είναι απαραίτητες για να επιλυθούν, όσο αυτό είναι εφικτό, τα προβλήματα που προκύπτουν από την περιορισμένη λογικότητα.

Η θεώρηση αυτή δεν έχει ιστορικό χαρακτήρα, γιατί οι κώδικες ηθικής δεν υπήρξαν αποτέλεσμα συλλογικών διαβουλεύσεων όπου όλοι συμμετείχαν υπό καθεστώς πλήρους ισότητας. Αντίθετα, φαίνεται ότι οι ισχυρότεροι επέβαλαν ή μετέδωσαν την πολιτική ή τη θρησκευτική ηθική τους σε εκείνους που εξουσίαζαν. Ωστόσο, έχει το πλεονέκτημα ότι κάνει τον καθένα μας να αναλογιστεί τη συλλογική χρησιμότητα της ηθικής και να αντιληφθεί ότι η ηθική είναι ένα ανθρώπινο δημιούργημα που υπόκειται σε μεταβολές και βελτιώσεις και όχι ένα σύνολο μονολιθικών αρχών και κανόνων που έχουν υπερβατική ή φυσική προέλευση στους οποίους πρέπει άκριτα να υποταχθεί.

Μια τελική παρατήρηση. Το ερώτημα “γιατί χρειαζόμαστε την ηθική;” δεν πρέπει να ταυτίζεται με το ερώτημα “γιατί πρέπει να είμαι ηθικός;”. Και αυτό γιατί υπάρχει το ενδεχόμενο κάποιος να αναγνωρίσει τη συλλογική χρησιμότητα της ηθικής, αλλά να αρνηθεί να δεσμευθεί ως προς την εφαρμογή των κανόνων της με το αιτιολογικό ότι τον συμφέρει να τηρούν οι υπόλοιποι τις ηθικές αρχές, ενώ ο ίδιος να παραμένει ανήθικος, ειδικά όταν δεν γίνεται αντιληπτός. Σε ένα τέτοιο άτομο η ηθική δεν έχει να δώσει μια αποστομωτική απάντηση, αλλά να του υποδείξει ότι η στάση αυτή ενδέχεται να οδηγήσει στην απομόνωση, στην αλλοτρίωση ή στην αποκάλυψή του.

1.6 Oι κλάδοι της ηθικής

Ένα τόσο σύνθετο και ενδημικό φαινόμενο, όπως η ηθική διαγωγή και οι αρχές και οι αξίες που τη διέπουν, δεν είναι δυνατό να μελετηθεί από μία και μοναδική οπτική γωνία. Έτσι, κάποιος μπορεί να ασχοληθεί με την:

α) Περιγραφική ηθική. Στόχος της είναι η περιγραφή, η ανάλυση και η εξήγηση των ηθικών κωδίκων που επικρατούν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία. Στόχος του μελετητή, που συνήθως είναι κοινωνιολόγος ή ανθρωπολόγος, είναι να κατανοήσει τις διαδικασίες σχηματισμού συγκεκριμένων ηθικών αντιλήψεων, χωρίς όμως να τοποθετείται ως προς την ορθότητά τους. Τα πορίσματα μιας τέτοιας προσέγγισης είναι χρήσιμα για τον ηθικό φιλόσοφο, αλλά δεν αποτελούν το κύριο αντικείμενο της έρευνάς του.

β) Μεταηθική. Ως αντικείμενό της έχει την ανάλυση του νοήματος των όρων και των προτάσεων της ηθικής (λ.χ. τι ακριβώς επιδιώκουμε να επιτύχουμε, όταν εκφέρουμε την πρόταση «η κλοπή είναι κάτι το κακό» ;)· την εύρεση μεθόδων και διαδικασιών που θα προσδίδουν στοιχειώδη εγκυρότητα στις ηθικές μας κρίσεις (λ.χ. υπό ποιες συνθήκες μπορεί μια ηθική κρίση να είναι αμερόληπτη; )· καθώς και τη μελέτη της υπόστασης και του τρόπου σύλληψης των ηθικών αξιών (λ.χ. υπάρχουν οι αξίες ανεξάρτητα από τον ηθικό δρώντα ή την κοινωνία όπου ζει;)..

γ) Κανονιστική ηθική. Στην περιοχή αυτή μας ενδιαφέρει η δικαιολόγηση συγκεκριμένων νοητικών καταστάσεων, ενεργειών και καταστάσεων πραγμάτων. Στόχος είναι να λάβουμε θέση σχετικά με το αν κάτι είναι δίκαιο ή άδικο, ορθό ή εσφαλμένο, καλό ή κακό. Και βέβαια να αιτιολογήσουμε επαρκώς τη θέση μας. Για παράδειγμα, μας ενδιαφέρει το αν και γιατί θα πρέπει να λέμε ψέματα. Στο χώρο αυτό οι φιλόσοφοι είτε καταγίνονται με τη διατύπωση θεωριών που παρέχουν γενικές καθοδηγητικές αρχές και επιμέρους κανόνες, είτε προτείνουν πιο συγκεκριμένα και χαλαρά κριτήρια (αγάπη, εμπιστοσύνη, αρετές) που θα μας δημιουργήσουν τα κατάλληλα κίνητρα για ηθική δράση. Το γεγονός είναι η προσέγγιση αυτή έχει πρακτικό χαρακτήρα, αλλά μπορεί να εκμεταλλευτεί τα πορίσματα της μεταηθικής που κινείται σε ένα πιο αφηρημένο επίπεδο. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις πλέον βασικές ηθικές θεωρίες, τη δεοντοκρατία, τον ωφελιμισμό και την αρεταϊκή ηθική. Τέλος, τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερη ανάπτυξη γνωρίζει μια εκδοχή της κανονιστικής ηθικής, η εφαρμοσμένη ηθική, που επικεντρώνεται στη μελέτη συγκεκριμένων πρακτικών προβλημάτων (λ.χ. σε αυτά που σχετίζονται με την επιστημονική έρευνα ή τη διεξαγωγή του πολέμου) και προτείνει λύσεις χρησιμοποιώντας με κριτικό πνεύμα τις γενικές παραδοχές της κανονιστικής ηθικής. Η αλματώδης ανάπτυξη της ιατρικής, της γενετικής και της βιολογίας τα τελευταία τριάντα χρόνια δημιούργησε τόσα ηθικά προβλήματα ώστε για πολλούς καθίσταται αναγκαία η θέσπιση ενός καινούργιου πεδίου έρευνας, της βιοηθικής, το οποίο θα έχει ως αποκλειστικό στόχο την αντιμετώπισή τους σε φιλοσοφικό, κοινωνικό και νομικό επίπεδο.  

 

 

 

ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑ - (Bioetica e) Chiesa ortodossa

λῆμμα στήν Enciclopedia di Bioetica e Scienza giuridica

Γενική τοποθέτηση 1. Βιοηθικοί προβληματισμοί· 2. Ἀναγκαιότητα καί δυσκολίες ἑνός διαλόγου 


Θεολογικές προϋποθέσεις 1. Θεολογική προσέγγιση: Ἀρχές ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας 2. Ἡ ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ὑγεία καί τήν ἀρρώστια 3. Θεολογικές θεωρήσεις καί σύγχρονος ἄνθρωπος 


Βιοηθικές ἐνασχολήσεις στίς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες 


Τοποθετήσεις σέ συγκεκριμένα ζητήματα 1. Ἰατρική ὑποβοήθηση στήν ἀνθρώπινη 
ἀναπαραγωγή 2. Θεραπευτικές παρεμβάσεις 3. Ἀνάπτυξη ἰστῶν καί ὀργάνων 4. Εὐθανασία 5. 
Μεταμοσχεύσεις 


Προοπτικές 


I. Γενική τοποθέτηση

1. Βιοηθικοί προβληματισμοί

Γνωρίζουμε, ὅτι τά τελευταῖα χρόνια, μέ τήν πρόοδο τῆς ἐπιστημονικῆς ἔρευνας σέ θέματα γενετικῶν χειρισμῶν, σέ καινοτομίες πού ἀφοροῦν στήν ἀναπαραγωγή τοῦ ἀνθρώπου καθώς καί στήν παράταση τῆς ζωῆς, ἔχουν δημιουργηθεῖ τεράστια ἠθικά προβλήματα, τά ὁποῖα ἀπαιτοῦν τόν ἐξ ὑπαρχῆς ἐπαναπροσδιορισμό τῶν πλαισίων μιᾶς ἰατρικῆς ἠθικῆς καί δεοντολογίας. Τόσο στόν ἐπιστημονικό κόσμο ὅσο καί στόν χῶρο τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί τῶν θρησκειῶν γενικότερα ἐπιχειρεῖται ἡ χάραξη κατευθύνσεων, οἱ ὁποῖες θά εἶναι δυνατόν νά βοηθήσουν στήν ἀπάντηση τῶν ἐγειρομένων ἐρωτημάτων καί στήν ἐπίλυση συγκεκριμένων πρακτικῶν αἰτημάτων. Τό χῶρο αὐτό καλεῖται νά ὑπηρετήσει ἡ ἀποκαλούμενη Βιοηθική, ἡ ὁποία και θα ἀντιμετωπίσει τίς συνέπειες τῆς ἀποκαλούμενης Βιολογικῆς Ἐπανάστασης.1

Ἴσως, ἡ ἀρχή τῆς βιολογικῆς ἐπαναστάσεως νά ἔγινε τότε, ὅταν ἡ ἀνόργανη ὕλη μετατράπηκε σέ ὀργανική καί παρουσιάστηκαν οἱ πρῶτοι ζῶντες ὀργανισμοί, τά πρῶτα ἔμβια ὄντα. Ἀπό ἐκεῖνο ὅμως τό σημεῖο, χαμένο στήν ἱστορία τοῦ κόσμου, μέχρι τή συγκρότηση ὅλης αὐτῆς τῆς γνώσης πού ἀφορᾶ στά ἔμβια ὄντα σέ ἐπιστήμη, ἔχει παρέλθει πολύς χρόνος. Ἀσφαλῶς, ἐάν αὐτό τό πέρασμα στό ὁποῖο ἀναφερθήκαμε ἦταν κάτι τό ἐπαναστατικό μέ τήν ἔννοια τοῦ καινοφανοῦς πού ἄλλαξε τή φυσιογνωμία τοῦ πλανήτη, δέν ἦταν ὅμως καί ἐπιστημονικό, ἀποτέλεσμα, δηλαδή, μιᾶς ὀρθολογικά διαχειριζόμενης καί συστηματικά συσσωρευμένης γνώσης. Ἦταν ἀπότομη ἤ σταδιακή ἀλλαγή μιᾶς καταστάσεως μή ὀφειλομένης ὅμως σέ ἀνθρώπινη παρέμβαση καί πιθανότατα νά ὀφειλόταν στίς συνθῆκες τοῦ περιβάλλοντος. Τό «ἐπαναστατικό» στήν σημερινή του ἐκδοχή, εἶναι ἡ δυνατότητα πού μᾶς δίνει ἡ ἀποκτηθεῖσα νέα γνώση νά παρεμβαίνουμε σέ ὅ,τι μέχρι ἕνα μεγάλο διάστημα τῆς ἰστορίας τῆς ἀνθρωπότητας ἐθεωρεῖτο ὡς μή δυνάμενο νά δεχθεῖ

1 Βλ. Α.Μ. Σταυρόπουλου, Μία θεολογική ἀνάγνωση τῆς Βιολογικῆς «Ἐπανάστασης» στόν Ἐφημέριο, ἀρ. 4, Ἀθήνα, Ἀπρίλιος 2001, σ. 12-16. Ὁ συγγραφέας τοῦ λήμματος ἔχει προβάλει ὀρθόδοξες θέσεις σχετικά μέ τά προβλήματα, ἠθικά καί ἄλλα, πού θέτει ἡ ἐξέλιξη τῆς Γενετικῆς καί τῆς νέας Βιοτεχνολογίας σέ σειρά εἰσηγήσεών του τά τελευταῖα τριάντα χρόνια (1975 κ.ἑ.). Οἱ περισσότερες ἀπό αὐτές ἔχουν συγκεντρωθεῖ καί φέρουν τόν τίτλο Βιοηθικά διλήμματα, στοῦ Ἄ. Μ. Σταυρόπουλου, Ποιμαντική Γάμου, Οἰκογενείας καί ἰσότητας τῶν δύο φύλων, Ἀθήνα, Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, 2004, σ. 273-371, 435-470.

 

1

ἀνθρώπινη παρέμβαση καί μάλιστα σέ ὅ,τι μποροῦσε νά ἔχει σχέση μέ αὐτό πού ὀνομάζουμε ζωή καί τούς νόμους πού τή διέπουν.

Ἡ ζωή εἶχε ἱερό χαρακτήρα, δέν ἀνῆκε στή δικαιοδοσία τοῦ ἀνθρώπου νά ἐπεμβαίνει πάνω της. Αὐτό μάλιστα μπορεῖ καί νά ἀποτελέσει καί τό πρῶτο βιοηθικό δίλημμα πού προβλημάτισε τόν ἄνθρωπο καί ὡς πρόβλημα ἔπρεπε νά βρεῖ τή λύση του. Κατά πόσο, δηλαδή, ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά παρεμβαίνει, νά ἐπεμβαίνει σέ αὐτοῦ τοῦ τύπου τά δεδομένα. Ἄν ἔχει, δηλαδή, τό δικαίωμα γιά κάτι τέτοιο ̇ καί ἄν ναί, τότε ποιός τοῦ τό παρέχει καί ποιός τοῦ τό ἀφαιρεῖ;

Ἕνα τέτοιο ἐρώτημα θέτει ἀσφαλῶς τό ζήτημα τῆς αὐτονομίας ἤ ἑτερονομίας τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν ἔννοια τῆς ὑπάρξεως κανόνων, πέραν ἐκείνων πού μπορεῖ νά θέσει ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος πρός ρύθμιση τῆς συμπεριφορᾶς του. Ὑπάρχει κάτι πού νά τοῦ ὑπαγορεύει τρόπους συγκεκριμένης διαγωγῆς πάνω στό βασικό ἐρώτημα νά κάνει αὐτό ἤ τό ἄλλο; Αὐτό τό κάτι θά μποροῦσε νά ἦταν γιά παράδειγμα ἡ φύση μέ τή δική τῆς νομοτέλεια, πού θά ἦταν ἀδύνατον κάποιος νά τήν ὑπερβεῖ καί θά ὄφειλε «ὁμολογουμένως τῇ φύσει ζῆν»;2 Ἤ θά ἦταν μία «ἀποκεκαλυμμένη» θεία βούληση ἐκπεφρασμένη σέ κανόνες πού θά ἔπρεπε νά τηρηθοῦν;

Ποιός ὅμως θά ἐγγυᾶτο γιά τήν αὐθεντικότητα αὐτῶν τῶν κανόνων; Ποιός θά μποροῦσε νά ἀποτρέψει ἀπό μία αὐθαίρετη ἀντίληψη καί ἑρμηνεία κάποιων δεδομένων; Ποιά θά ἦταν ἡ Ἀρχή πού θά προστάτευε τά δεδομένα τῆς νέας γνώσης πού ἀποκτήθηκε καί συνεχῶς θά ἀποκτᾶται; Ποιές θά ἦταν οἱ προϋποθέσεις γιά τή σωστή διαχείριση αὐτῆς τῆς γνώσης πού ἀναφέρεται στήν ἴδια τή ζωή;

2. Ἀναγκαιότητα καί δυσκολίες ἑνός διαλόγου

Ὁπωσδήποτε πολλά εἶναι τά ζητήματα πού προκύπτουν ἤ μποροῦν νά προκύψουν ἀπό τήν ἐνασχόλησή μας μέ τέτοιου εἴδους προβληματισμούς. Αὐτό δέν σημαίνει ὅτι δέν πρέπει νά τά ἀντιμετωπίσουμε μέ σύνεση. Μία ἀμφίδρομη ἤ πολύδρομη ἐπικοινωνία εἶναι ἀπαραίτητη γιά νά μπορέσει νά γίνει ἕνας σωστός διάλογος. Ἄν μιλᾶμε γιά τίς ἠθικές ὄψεις ἤ τίς ἐπιπτώσεις τῶν ἐπιτευγμάτων τῆς βιοτεχνολογίας θά χρειαστεῖ νά μιλήσουμε καί για τήν Ἠθική τοῦ διαλόγου, τί σημαίνει καί πῶς τελικά ἐπιτυγχάνεται.

Σέ μία πληθυντική (πλουραλιστική) κοινωνία στήν ὁποία ζοῦμε εἶναι ἀνάγκη ν ́ ἀκουστεῖ ἡ φωνή ὅλων : τῆς Ἐπιστήμης, τῆς Κοινωνίας, τῆς Ἠθικῆς, τοῦ Νόμου, τῆς Θρησκείας, τῆς Ἐκκλησίας. Δέν χρειάζεται ν ́ ἀντιπαρατεθοῦν σιωπηλή πλειοψηφία καί κραυγαλέες μειοψηφίες. Οὔτε πάλι νά ἐπικρατήσει ἡ ἰσχυρότερη φωνή ἐπειδή ἀκριβῶς φωνασκεῖ. Θά πρέπει νά λάβουμε ὑπόψη καί σιωπές πού «ξεκουφαίνουν» (ἐκκωφαντικές), οἱ ὁποῖες ἐγγράφονται σέ μιά μακρά παράδοση τοῦ τόπου στόν ὁποῖο ζοῦμε. Τό ζητούμενο εἶναι ἡ χρυσή τομή πού θά ἐξασφαλίσει τήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου καί τήν ἀλήθεια, μόνο πού ἡ στάση μας θά πρέπει νά εἶναι «ἀληθεύουσα ἐν ἀγάπῃ» (Ἐφεσίους 4, 15), πρᾶγμα ὄχι τόσο ἁπλό καί εὔκολο.

Θά ὑποστηρίζαμε ὅτι μόνο μία σύνολη ἀντιμετώπιση τῶν δυνατοτήτων καί τῶν δυσκολιῶν μπορεῖ νά ὁδηγήσει τήν ἀνθρωπότητα νά καρπωθεῖ τά ἐκπληκτικά ἀποτελέσματα τῆς ἔρευνας καί νά ἀποφύγει τούς κινδύνους πού ἐνδεχομένως μπορεῖ νά ἐπιφέρει ἡ ἐφαρμογή τους καί ἰδιαίτερα μέσω ἑνός ἐλεγχόμενου χειρισμοῦ τοῦ γενετικοῦ ὑλικοῦ ἐκ μέρους τῆς Βιοτεχνολογίας.

Τά πλεονεκτήματα καί τά μειονεκτήματα δέν τά τοποθετοῦμε σέ ἐπίπεδο τῶν συνεπειῶν στόν ἄνθρωπο καί μόνο, γιατί ἡ χρησιμοποίηση τῶν γνώσεων γύρω ἀπό τούς

2 Αὐτό ὑποδεικνύει συμμόρφωση στήν ἀρχή τῆς στωικῆς ἠθικῆς φιλοσοφίας. 

μηχανισμούς τῆς ζωῆς καί τά μυστικά τοῦ μικροκόσμου ἐπιτρέπουν ἐπεμβάσεις πού κατευθύνουν τίς λειτουργίες τῶν ζωντανῶν ὀργανισμῶν καί ἐκμεταταλλεύονται τά προϊόντα τους. Ὑπάρχει μία συνεχής ἐπικοινωνία ὅλων τῶν μορφῶν ζωῆς, ἀπό τά βακτήρια μέχρι τόν ἄνθρωπο καί οἱ ἐπιπτώσεις της διαχέονται στόν σύμπαντα κόσμο. Γι ́ αὐτό καί ἡ εὐθύνη ὅλων αὐτῶν τῶν χειρισμῶν εἶναι μεγάλη.

II. Θεολογικές προϋποθέσεις

1. Θεολογική προσέγγιση: Ἀρχές ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας

Προσωπικά, θά ἤθελα νά τονίσω αὐτή τήν εὐθύνη σύμφωνα μέ τή θεολογική παράδοση πού ἐκπροσωπῶ, δηλαδή, τήν ὀρθόδοξη καί νά δηλώσω ὅτι ὁποιαδήποτε διατύπωση ἐκ μέρους τῆς Θεολογίας, τῆς Ἐκκλησίας, ξεκινᾶ ἀπό τό φιλάνθρωπο πνεῦμα πού τήν διακατέχει. Τήν ἐμπνέει ἔνας φιλάνθρωπος Θεός, «ὁ ὁποῖος εἶναι παρεμβατικός καί ἐξακολουθεῖ νά δρᾶ (καί) μετά τή δημιουργία τοῦ κόσμου· εἶναι ἕνας Θεός πού μᾶς μιλᾶ, ἐμπνέει κείμενα καί ἔρχεται περιοδικά γιά νά μᾶς πεῖ τί εἶναι καλό καί τί δέν εἶναι».3

Ἄν ἡ φιλανθρωπία τοῦ Θεοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ σταθερά πού κατευθύνει τή σκέψη καί τή δράση της μέσα στόν κόσμο («ἐν τῷ κόσμῳ»), οἱ ἀρχές καί τά κριτήριά της σφυρηλατοῦνται ὄχι «ἐκ τοῦ κόσμου» ἀλλά μέσα ἀπό τήν ἀνθρωπολογία της καί ἀπό τήν εἰκόνα πού ἡ διδασκαλία αὐτή ἔχει καί προτείνει γιά τόν ἄνθρωπο. Χωρίς νά ἀρνεῖται ἤ νά ἀποποιεῖται κατ' ἀρχήν ἀξίες καί ἠθική πού ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος οἰκοδομεῖ ἀπό μόνος του, δέν δέχεται τήν πλήρη αὐτονομία του σάν ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος νά εἶναι αὐτο-δημιούργητος καί στήν κατασκευή του (βίος) καί στούς νόμους τῆς συμπεριφορᾶς του (πολιτεία).

Ἀπό τήν ἄλλη ἀναγνωρίζει ὅτι ὁ ἄνθρωπος δρᾶ μέσα στήν ἱστορία καί ἀντιμετωπίζει ἑκάστοτε τό ἱστορικῶς γίγνεσθαι. Δέν εἶναι ἀλήθεια ὅτι "οὐδέν καινόν ὑπό τόν ἥλιον". Συμβαίνουν πολλά καινούργια πράγματα πού ὀφείλουμε νά τά ἀντιλαμβανόμαστε καί νά τά ἀντικρύζουμε μέ νέα ὀπτική. Ἡ γνώση πού ἔχουμε γιά τήν δομή τοῦ κόσμου, μεγακόσμου ἤ μικροκόσμου, αὐξάνει. Ἡ νέα γνώση μᾶς ὑποχρεώνει νά δοῦμε διαφορετικά τόν κόσμο καί τόν ἑαυτό μας ἀλλά καί τίς δυνατότητες πού προσφέρονται. Δέν πορευόμαστε μέ κατακτήσεις «ἅπαξ διά παντός» ἀλλά μέ διαδοχικές προσεγγίσεις. Μπορεῖ οἱ ἀρχές νά παραμένουν ἐν ἰσχύϊ ἀλλά κάθε φορά εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νά κάνουμε μιάν ἀρχή. Ὄχι τόσο γιά νά ἐκλογικεύσουμε τά νέα δεδομένα πού διατυπωμένα ὡς πληροφορίες στοιχειοθετοῦν τή γνώση πού μπορεῖ νά τύχει ἐφαρμογῶν, καί ὡς τεχνολογικό προϊόν νά μπορεῖ νά διατίθεται στήν ἀγορά καλύπτοντας πραγματικές ἤ πλασματικές ἀνάγκες. Δέν εἶναι ἐκεῖ τό θέμα, νά βροῦμε, δηλαδή, μία λογική ἤ λογικοφανή βάση στή βάση τῶν δεδομένων μας ὥστε ν' ἀνταποκριθοῦν στίς ἀρχές μας. Ἡ προσπάθειά μας ἔγκειται στό νά ξεφύγουμε ἀπό μία μή δημιουργική ἀντιμετώπιση μιᾶς καταστάσεως, ἑνός γεγονότος. Αὐτή θά συνίστατο σέ μία ἀβασάνιστη ἐξέταση τῶν δεδομένων (τῆς στιγμῆς), σέ στερεοτυπική ἐπανάληψη καί ἐφαρμογή κάποιων ἀρχῶν, ἐνστικτώδη ἐφαρμογή προκατασκευασμένων λύσεων, εὐκαίρως - ἀκαίρως, μή ἀντίληψη τοῦ εὐπρόσδεκτου καιροῦ εἰς σωτηρίαν (2 Κορινθίους 6, 2), τοῦ ἐπι-καίρου. Πολλές φορές μία τέτοια στάση ἀπαντᾶται καί ὡς ὀκνηρία ἀνευρέσεως λύσεως.

Μ' αὐτές μας τίς σκέψεις θέσαμε κατά κάποιο τρόπο τίς προϋποθέσεις ἀντιμετωπίσεως τῶν ἀρχῶν τῆς ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας τίς σχετικές μέ τά ζητήματα πού μᾶς ἀπασχολοῦν καί πού εἶναι οἱ ἀκόλουθες.

 Ὁ Θεός εἶναι (γενικά) δημιουργός καί χορηγός τῆς ζωῆς, καί τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς.
3 Ἔχω τήν ἐντύπωση ὅτι ὁ Ρεζίς Ντεμπρέ ἀποδίδει σωστά τόν τρόπο παρεμβάσεως σέ συνέντευξή του πού

δημοσιεύτηκε στήν Καθημερινή τῆς Κυριακῆς -Τέχνες καί Γράμματα- Ἀθήνα, 2 Δεκεμβρίου 2001, σ.1.

 

3

                    Ὁ ἄνθρωπος συμμετέχει καί συνεργεῖ στή δημιουργία ἐνεργοποιώντας τό «κατ' εἰκόνα» καί μέ τήν τεκνογονία. 


                    Ἡ τεκνογονία στόν ἄνθρωπο εἶναι χαρισματική λειτουργία. Ὁ ἄνθρωπος, δημιουργημένος κατ' εἰκόνα Θεοῦ, ἔχει προορισμό νά γίνει Θεός κατά Χάριν, νά ἐνεργοποιήσει τό κατ' εἰκόνα σέ καθ' ὁμοίωσιν Θεοῦ. Ἡ τεκνογονία, δηλαδή, δέν εἶναι μόνο μία βιολογική ἀναπαραγωγή, ἕνας ἁπλός πολλαπλασιασμός τοῦ εἴδους (πρᾶγμα πολύ σπουδαῖο καί σημαντικό κι αὐτό). Ἡ τεκνογονία σκοπεύει δυνητικά στήν υἱοθεσία τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τό Θεό. 


                    Σέ περίπτωση ἀδυναμίας τοῦ ἀνθρώπου νά τεκνοποιήσει, ἔχουμε πολλές φορές προσφυγή στό Θεό γιά νά θεραπεύσει αὐτή τήν ἔλλειψη. Ἔτσι ἔχουμε τεκνοποιΐα ἀπό στεῖρα ζεύγη μέ τήν ἐπέμβαση τῆς Χάρης τοῦ Θεοῦ. 


                    Παρ' ὅλη τήν ἰδιαίτερη ἀγάπη καί μέριμνα τοῦ Θεοῦ γιά τό γάμο τῶν ἀνθρώπων, τήν οἰκογένεια καί τά παιδιά φανερώνεται στήν ἁγία Γραφή καί ἰδιαίτερα στήν Καινή Διαθήκη μιά ὑπέρβαση τῶν φυσικῶν οἰκογενειακῶν δεσμῶν ἐν ὄψει τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ὁ Χριστός ἀναφέρεται ἐπανειλημμένως στή δημιουργία τῆς νέας οἰκογένειας, πού ἔχει τό Θεό ὡς Πατέρα καί μέλη της ὅσους ποιοῦν τό θέλημά Του.4 
2. Ἡ ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας γιά τήν ὑγεία καί τήν ἀρρώστια 
Ἀλλά καί ὡς πρός τά θέματα τῆς ὑγείας καί τῆς ἀρρώστιας, τῆς παθολογίας καί τῆς θεραπείας το παράδειγμα τοῦ Χριστοῦ ὑποστασιάζει τήν ὅλη ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας γι' αὐτά. Γιά τή δράση τοῦ Ἰησοῦ εἶναι χαρακτηριστική ἡ φράση τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ματθαίου (4, 23-24) : «Καί περιῆγεν ὅλην τήν Γαλιλαίαν ὁ Ἰησοῦς διδάσκων ... καί κηρύσσων τό εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας καί θεραπεύων ...». 
Ἐδῶ φανερώνεται ἡ θεολογική θεμελίωση γενικῶς τῆς στάσεως ἔναντι τῶν ἀσθενῶν.5 Ἄν μάλιστα τό θεολογικό δέν τό ἐκλάβουμε ὡς ἐπίθετο, ὡς ἐπιθετικό προσδιορισμό τῆς θεμελίωσης καί τό ἐκλάβουμε ὡς οὐσιαστικό μέ κεφαλαῖο Θ, Θεο-Λογική, ἔχουμε νά κάνουμε μέ μία Λογική τοῦ Θεοῦ, μέ τό σκεπτικό τοῦ Θεοῦ πού ἀναφέρεται στήν περιγραφή, ἀντιμετώπιση καί ὑπέρβαση τέτοιων καταστάσεων. Ἡ θεραπεία τίθεται σ' ἕνα συνολικό πλαίσιο καί ὄχι ἀποσπασματικά ἤ κατακερματισμένα, ὄπως συνήθως τίθεται ἀπό μία Ἀνθρωπο-Λογική, τή Λογική τοῦ ἀνθρώπου. Στήν περίπτωση τῆς Θεο-Λογικῆς ἡ θεμελίωση συντελεῖται πάνω στόν μόνον θεμέλιον πού μπορεῖ νά θεμελιώσει κάθε οἰκοδόμηση. «Θεμέλιον γάρ ἄλλον οὐδείς δύναται θεῖναι παρά τόν κείμενον, ὅς ἐστιν Ἰησοῦς Χριστός» (1 Κορ. 3, 11). Ὁ Χριστός «διῆλθεν εὐεργετῶν καί ἰώμενος» (Πράξεις 10, 38) καί θεμελιώνει ὁ ἴδιος κάθε πράξη πρός αὐτή τήν κατεύθυνση. Ὁ λόγος του ἦταν ἔμπρακτος ἀλλά καί ἡ πράξη του ἦταν στήν κυριολεξία ἐλλόγιμη. Ὄχι μόνο γιατί εἶχε λόγους γιά νά ἐνεργήσει ἔτσι, ἀλλά γιατί ὑπαγορευόταν καί ὑποστασιαζόταν ἀπό τόν ἴδιο τό Λόγο τοῦ Θεοῦ. 
Δέν ἔχει κανείς παρά νά διατρέξει τά εὐαγγέλια γιά νά διαπιστώσει τοῦ λόγου τό ἀληθές. Ὁ Ἰησοῦς αἰσθανόταν μιάν ἀπέραντη στοργή γι' αὐτούς πού βασανίζονταν, εἴτε αὐτοί ἦσαν δαιμονιζόμενοι, εἴτε «κακῶς ἔχοντες» (ἀσθενεῖς). Καί τό βράδυ πού ἀκολούθησε τή θεραπεία τῆς πεθερᾶς τοῦ Πέτρου «πάντας τούς κακῶς ἔχοντας ἐθεράπευσε», γιά νά 
4 Θά μπορούσαμε σ' αὐτό τό σημεῖο νά συμφωνήσουμε μέ τή διατύπωση τοῦ Ρεζίς Ντεμπρέ ὅτι «ὁ χριστιανισμός ἐπινοεῖ μιά γενεαλογία χωρίς γενετική : ἐσύ ὡς ἄτομο, εἶσαι αὐτός πού θά ἐπιλέξεις τήν πίστη σου καί θά τή ζήσεις», ὅ.π. σ. 1. 


5 Βλ. Α. Μ. Σταυρόπουλου, Θεολογική θεμελίωση τῆς ποιμαντικῆς τῶν ἀσθενῶν στόν Ἐφημέριο, ἀρ. 10 καί 11, Ἀθήνα, Ὀκτώβριος καί Νοέμβριος 2000, σ. 22-24 καί 19-20.

 

4

ἐκπληρωθεῖ ἐκεῖνο πού ἐλέχθη διά τοῦ 'Ησαΐα τοῦ προφήτου «αὐτός τάς ἀσθενείας ἡμῶν ἔλαβε καί τάς νόσους ἐβάστασε» (Ματθ. 8, 16-17).

3. Θεολογικές θεωρήσεις καί σύγχρονος ἄνθρωπος

Πόσο, ὅμως, μᾶς βοηθοῦν οἱ γενικές αὐτές ἀνθρωπολογικές θεωρήσεις νά πλησιάσουμε τόν συγκεκριμένο ἄνθρωπο, ἐρευνητή ἤ πάσχοντα, πού ἔρχεται ἐνωπιόν μας μέ συγκεκριμένα αἰτήματα ὑπερβάσεως τῶν ὁποιωνδήποτε δυσκολιῶν του καί ἀπαιτεῖ ἀπό ἐμᾶς διεξόδους στά προβλήματά του; Τί δυνατότητες διαθέτουμε ἀπό πλευρᾶς ἠθικῆς παραδόσεως, ὥστε νά ἀνταποκριθοῦμε στό ἐρώτημά του καί νά δώσουμε ἀπάντηση; Αὐτό βέβαια δέν θά μπορέσει νά γίνει ἤ δέν πρέπει νά γίνει χωρίς κάποιες προϋποθέσεις :

Ἀπό τή μία πλευρά δέν μποροῦμε νά δώσουμε τήν ἐντύπωση ὅτι ἤδη κατέχουμε τίς ἀπαντήσεις σέ αὐτά τά καινούρια ἐρωτήματα καί ὅτι ἔχουμε τό μονοπώλιο τῶν λύσεων. Εἶναι ἀσφαλῶς ἀναγκαῖος ὁ εἰλικρινής καί ἀνοιχτός διάλογος ἀνάμεσα σέ ἐρευνητές, γιατρούς, νομικούς, θεολόγους καί ἐκκλησιαστικούς ὑπευθύνους.

Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά ἐπιβάλλεται ὁπωσδήποτε ἐξαιρετική σύνεση καί διάκριση εὐθύς ὡς ἀγγίζουμε τόν ἄνθρωπο στίς πρῶτες - πρῶτες ἀρχές του καί ἐπιθυμίες του ἤ ὅταν ἐγγίζει τό τέλος του.

Ποιός θά μᾶς ἐγγυηθεῖ ὡς πρός τίς βιολογικές καί ψυχολογικές συνέπειες τῆς ἐπεμβάσεώς μας καί ποιός θά ἐξασφαλίσει τή σωματική καί ψυχική ὑγεία παιδιῶν καί γονέων; Νά κάτι στό ὁποῖο ὀφείλουμε νά εἴμεθα πολύ προσεκτικοί.

Νά γιατί ἐκτός ἀπό τό ἐνδιαφέρον πού ὅπως εἴδαμε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἐπιδεικνύει πρός τίς ἐξελίξεις ἀνησυχεῖ ἀναφορικά μέ τίς παρεμβάσεις τῆς νέας τεχνολογίας στό χῶρο τῆς ἀναπαραγωγῆς ἤ καί τῆς θεραπείας καί αὐτό γιά λόγους πού ἔχουν ἄμεση ἤ ἔμμεση σχέση μέ ἀρχές τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπολογίας.

Πέραν ὅμως ἀπό τίς διαπιστώσεις, ἕνα πάντως εἶναι γεγονός, ὅτι βρισκόμαστε μπροστά σέ νέες ἐπιστημονικές δυνατότητες τῆς βιολογίας καί τῆς ἰατρικῆς, οἱ ὁποῖες ἀσφαλῶς ἔχουν ὡς ἐπακόλουθο ὁρισμένα νέα προβλήματα, ἀλλά καί προσφέρουν νέες λύσεις σέ χρόνιες ἤ προσωρινές δυσκολίες τόσο τῶν ἀρρώστων ὅσο καί τῶν ἐπιστημόνων ἐρευνητῶν πού ἐπιθυμοῦν τή βελτίωση θεραπειῶν. Εἶναι ἀλήθεια, ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὅπως καί ἄλλοι πνευματικοί θεσμοί καλοῦνται τά τελευταῖα χρόνια νά γνωμοδοτήσουν πάνω σέ ζητήματα πού προέκυψαν ἀπό τήν ἀνάπτυξη τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν καί ἰδιαίτερα τῆς Βιολογίας, τῆς Βιοϊατρικῆς καί τῆς Βιοτεχνολογίας. Πολλά ἀπό αὐτά τά ζητήματα μέ τό νέο τρόπο πού παρουσιάζονται ἀπαιτοῦν λύσεις πού ἡ μέχρι τώρα πρακτική δέν εἶχε ἀντιμετωπίσει. Καλεῖται, λοιπόν, ἡ Ἐκκλησία νά δώσει ἀπαντήσεις χωρίς πάντα νά ἔχει συγκεκριμένα ἐρείσματα πάνω στά ὁποῖα θά στηριχθεῖ γιά τίς ἀπαντήσεις της. Ἐρείσματα, δηλαδή, πού νά ξεκινοῦν, ἀπό τήν Ἁγία Γραφή, τήν ἱερά Παράδοση καί τίς κανονικές ἀποφάσεις τῶν Συνόδων της. Ἡ Ἐκκλησία, ὅμως, καλεῖται νά δώσει ἀπαντήσεις προκαλούμενη εἴτε ἀπό ἐρωτήματα μεμονωμένων πιστῶν εἴτε ἀπό τήν πολιτεία ἡ ὁποία θέλει νά νομοθετήσει ἐπ' αὐτῶν εἴτε ἀπό τήν ἐπιστημονική κοινότητα πού οἱ νέες ἀνακαλύψεις τήν ὠθοῦν στίς ἐφαρμογές τους. Ἡ Ἐκκλησία, ὅμως, δέν ἔχει δικαίωμα ἐφ' ὅσον τῆς τό ζητοῦν ἥ ἐφ' ὅσον διαπιστώνει μία δυσκολία νά μή προστρέξει μέ εὐήκοον οὖς στήν κραυγή τοῦ κόσμου ὅσο σιγανή κι ἄν εἶναι αὐτή καί νά ἀκροασθεῖ καί "κραυγές καί ψιθύρους".

Ἀναφέρω ὡς παράδειγμα μία πρώτη ἀπόφαση τῆς Ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Προκλήθηκε ἀπό ἐρώτημα πιστοῦ, πού ἔθεσε πρίν ἀπό τριανταπέντε χρόνια τό ἐρώτημα «ἐάν ἐπιτρέπεται νά διαθέσει διά διαθήκης τούς ὀφθαλμούς του». Ἡ σχετική συνοδική Ἐπιτροπή ἐπί τῶν Δογματικῶν καί Νομοκανονικῶν Ζητημάτων ἀποφάνθηκε θετικά καί

5

χαρακτήρισε μέ ἀπόφασή της ἀπό 3 Μαΐου 1971 τήν πράξη αὐτή τῆς μεταμοσχεύσεως ὡς θεάρεστη. Ἡ ἀπόφαση ἐπικυρώθηκε μέ πράξη τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (ἀρ. 397/17-6-1971). Ἡ θετική ἀπόφαση τῆς Ἐπιτροπῆς βασίστηκε σέ ἐκτίμηση τῆς δημιουργίας τῆς Εὔας ὡς πράξεως μεταμοσχεύσεως. Ἀνεξάρτητα κατά πόσο ἡ πράξη ἐκείνη συνιστᾶ μεταμοσχευτική πρακτική ἐν τούτοις συναντᾶ τήν ἀνάγκη τῆς Ἐκκλησίας νά ἐξεύρει θεμελίωση τῶν νέων λύσεων σέ δεδομένα τῆς παραδόσεως. Πρός αὐτή τήν κατεύθυνση μπορεῖ νά ἀναφερθεῖ μεταξύ ἄλλων καί ἡ περίπτωση τῆς θεραπείας τοῦ ἐκ γενετῆς τυφλοῦ ἀπό τόν Χριστό (Ἰωάννου 9, 1-7) ὡς συμπλήρωση σωματικοῦ ὀργάνου ἀλλά καί ἡ μεταμόσχευση σωματικοῦ μέλους, ὅπως στήν περίπτωση τῆς μεταμοσχεύσεως κνήμης ἀπό πτῶμα σέ ἀσθενή, πού πραγματοποίησαν οἱ ἅγιοι Κοσμᾶς καί Δαμιανός.6

Ὅλα αὐτά, ὅμως, πρέπει νά τύχουν μιᾶς νέας θεωρήσεως σύμφωνα μέ τά νέα δεδομένα τῶν ἐπιστημῶν. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι πάντως πρόθυμη νά ἀντιμετωπίσει τά βιοηθικά διλήμματα πού τῆς τίθενται ἔτσι ὥστε νά μπορέσει νά ἀπαντήσει στά ἐρωτήματα πού τῆς ἀπευθύνονται σήμερα. Ἐπιδεικνύει ζωηρό ἐνδιαφέρον γιά ὅλα ἐκεῖνα τά ζητήματα πού ἀπασχολοῦν τόν σύγχρονο ἄνθρωπο καί ἐντάσσει στίς ἄμεσες προτεραιότητές της τή μελέτη τοιούτων θεμάτων.

ΙΙΙ. Βιοηθικές ἐνασχολήσεις στίς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες

Κάνει ἐντύπωση καὶ παρουσιάζει ἐνδιαφέρον ὅτι πρωτοβουλία γιὰ ἀντιμετώπιση τέτοιων θεμάτων ἀνέλαβαν οἱ ὀρθόδοξοι νέοι μὲ τὴν Παγκόσμια Ὁμοσπονδία Ὀρθοδόξων Νεολαιῶν «Syndesmos» καὶ συνδιοργάνωσαν μὲ τὴν Ὀρθόδοξο Ἀκαδημία Κρήτης Διορθόδοξο Συνέδριο στὸ Κολυμπάρι Κρήτης 31 Ὀκτωβρίου μὲ 3 Νοεμβρίου 1997, μὲ θέμα «Βιοηθικὰ διλήμματα καὶ Ὀρθοδοξία». Ὑπῆρξε μία καλῆ συνάντηση μὲ ἀνταλλαγὲς γνωμῶν, καταθέσεις ἀποτελεσμάτων συζητήσεων ποὺ ἔλαβαν χώρα κατὰ τὶς τρεῖς προηγούμενες δεκαετίες.7 Νὰ σημειωθεῖ ὅτι τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ ’90 ἔχουμε μία αὐξημένη κίνηση τῶν ὀρθοδόξων γιὰ ἀντιμετώπιση αὐτῆς τῆς νέας προβληματικῆς μὲ προεξάρχοντα παράγοντα τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως, ποὺ ἀναθέτει ἐπὶ μέρους μελέτες σὲ ἔγκριτους ἐπιστήμονες8 καὶ συγκαλεῖ στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 2000 «Διεθνὲς Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο», τὸ ὁποῖο σὲ μήνυμά του τοποθετήθηκε πάνω σὲ ἀνάλογα θέματα. Τὸ 2002 (11-15 Σεπτεμβρίου) συγκαλεῖ στὸ Chambésy τῆς Γενεύης Ἐπιστημονικὸ Συνέδριο τιτλοφορούμενο «Ἐκκλησία καὶ Βιοηθική. Ὁ λόγος τῆς ἐπιστήμης καὶ ὁ λόγος τῆς θρησκείας». Ἐπιμέρους ὀρθόδοξες ἐκκλησίες εἶχαν ζητήσει νὰ συζητηθεῖ τὸ πολύπλευρο ζήτημα τῆς Βιοηθικῆς, ἐν ὄψει μάλιστα τοῦ θεματολογίου τῆς Ἁγίας καὶ Μεγάλης Συνόδου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ὑπῆρξαν πορίσματα. Τὸν Ἰούνιο τοῦ 2002 στὸ Βουκουρέστι ἡ 9η Ἐτήσια Γενικὴ Συνέλευση τῆς Διακοινοβουλευτικῆς Συνέλευσης Ὀρθοδοξίας διακηρύσσει Βασικὲς Ἀρχὲς Βιοηθικῆς βασισμένες στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση.9

6 Βλ. π. Ε. Μαντζουνέα, Αἱ μεταμοσχεύσεις εἰς τήν Ἑλλαδικήν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν ἐξ ἐπόψεως κοινοῦ καί ἐκκλησιαστικοῦ Δικαίου, Ἀθῆναι 1985 καί Ἠλία Βουλγαράκη, Ἡ πρώτη μεταμόσχευση σέ ἀνθρώπινο σῶμα στήν Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, Ἀθήνα, τεῦχος 1-16 Μαῒου 1995, σ. 1. Εἰδικότερα γιά τίς μεταμοσχεύσεις βλ. παρακάτω τήν παράγραφο IV. 5.

7 Μέρος τῶν εἰσηγήσεων δημοσιεύτηκαν στή Σύναξη, ἀφιέρωμα Διλήμματα Βιοηθικῆς, ἀρ. 68, Ἀθήνα, Ὀκτώβριος- Δεκέμβριος 1998, σ. 5-37.
8 Ἕνας ἤταν ὁ Καθηγητής Π. Μπούμης μέ τή μελέτη του, Μεταμοσχεύσεις. Προβληματισμοί – Θεολογική θεώρηση, Ἀθῆναι, Ἑπτάλοφος, 1999.

9 Τό μήνυμα τοῦ Συνεδρίου τοῦ 2000 στήν Κωνσταντινούπολη, τά πορίσματα τοῦ Συνεδρίου τοῦ 2002 στό Chambésy καί τή διακήρυξη τοῦ Συνεδρίου στό Βουκουρέστι 2002 τά βρίσκει κανείς συγκεντρωμένα στό Παράρτημα τοῦ βιβλίου τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Βιοηθική καί βιοθεολογία, Λεβάδεια, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, 2005, κατά σειρά στίς σ. 367-372, 373-385, 386-393.

 

6

Ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ἱδρύει τὸ 1998 «Εἰδικὴ Συνοδικὴ Ἐπιτροπὴ Βιοηθικής» καὶ ἐγκαινιάζει τὸ Μάρτιο τοῦ 2001 τὸ «Κέντρο Βιοϊατρικῆς Ἠθικῆς καὶ Δεοντολογίας». Ἡ Ἐπιτροπὴ ἔχει ἀναπτύξει ποικίλη δραστηριότητα μὲ γνωματεύσεις, ἐκδόσεις, διδασκαλία καὶ λαμβάνει ἐνεργὸ μέρος στὶς συζητήσεις γιὰ νομοσχέδια ποὺ ἀντιμετωπίζουν ζητήματα τῆς ἁρμοδιότητάς της (μεταμοσχεύσεις, ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγὴ κ.λ.π.)10 Ἡ Ρωσικὴ Ἐκκλησία ἐπίσης ἀπὸ τὸν Αὔγουστο τοῦ 2000 παίρνει θέση σὲ ζητήματα Βιοηθικής, ὅπως αὐτὴ καταγράφεται σὲ ἐκτενῆ ἐγκύκλιό της ἐπὶ κοινωνικῶν θεμάτων.11

Οἱ Ἐκκλησίες στὸ ἔργο τοὺς ἔχουν τὴ συμπαράσταση εἰδικῶν ἐπιτροπῶν καὶ ὁμάδων ποὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὰ θέματα αὐτὰ στὶς Θεολογικὲς Σχολὲς τῶν Πανεπιστημίων Ἀθηνῶν καὶ Θεσσαλονίκης στὴν Ἑλλάδα, στὸ Ἰνστιτοῦτο Ὀρθοδόξου Θεολογίας τοῦ Ἁγίου Σεργίου στὴ Γαλλία (Παρίσι), στή Θεολογική Σχολή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στις Η.Π.Α. (Βοστώνη) καί ἀλλοῦ. Στὴ Θεολογικὴ Σχολὴ Ἀθηνῶν ἔχουν ὑπάρξει προγράμματα σπουδῶν καί ἔρευνες ἀλλὰ καὶ μεμονωμένα μαθήματα σὲ προπτυχιακό καί μεταπτυχιακὸ ἐπίπεδο. Ἡ Θεολογικὴ Σχολὴ Θεσσαλονίκης ἔχει ἐγκρίνει διδακτορικὲς διατριβὲς στὸ πεδίο τῆς Βιοηθικής.12 Στὸ πλαίσιο τοῦ Ἁγίου Σεργίου ὁ Ὀρθόδοξος Σύνδεσμος Βίο-ηθικῶν Μελετῶν (Association Orthodoxe d’Etudes Bio-ethiques) ποὺ ἱδρύθηκε τὸ 1996 μὲ τὰ συμπόσια ποὺ διοργανώνει σὲ τακτὰ διαστήματα (1997, 1998, 2000, 2001) προσεγγίζει διεπιστημονικὰ καὶ ἐπιδιώκει νὰ ὁρίσει μία ἠθικὴ καθαρὰ ὀρθόδοξη.13

Ἐπίσκοποι καὶ ἄλλων βαθμῶν κληρικοὶ, νεότεροι τὴν ἡλικία λαϊκοὶ θεολόγοι καὶ πρεσβύτεροι λαμβάνουν μέρος σὲ Ἐθνικὲς Ἐπιτροπὲς ἢ Ἐπιτροπὲς Ὑπουργείων ἀλλὰ καὶ σὲ Συνέδρια Βιοηθικὴς καὶ ἐκδηλώσεις ὄχι μόνο ἐκκλησιαστικού καὶ θεολογικοῦ χαρακτήρα. Ἐκεῖ προβληματίζονται καὶ προβληματίζουν· μεταφέρουν ἀπόψεις καὶ σκέψεις σὲ μία ἀμφίδρομη ἐπικοινωνία. Γνωρίζουν τὶς νέες τάσεις καὶ ἐπιχειροῦν νὰ τὶς συγκεράσουν ὅσο αὐτὸ εἶναι δυνατὸν μὲ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση τόσο στὴ θεωρητική της συγκρότηση ὅσο καὶ στὴ συμβουλευτικὴ ποιμαντικὴ πρακτική της κινούμενοι μεταξὺ «ἀκριβείας» καὶ «οἰκονομίας».14 Ἱκανὲς δημοσιεύσεις μαρτυροῦν γιὰ τὴ συμβολὴ αὐτή.

IV. Τοποθετήσεις σέ συγκεκριμένα ζητήματα

10 Ἡ δραστηριότητά της ἀποτυπώνεται στίς ἐτήσιες ἐκθέσεις καί ἀναφορές της πρός τήν Ἱ. Σύνοδο πού δημοσιεύονται στο περιοδικό Ἐκκλησία. Ἡ διεύθυνση τῆς Ἐπιτροπῆς στό διαδίκτυο εἶναι κοινή μέ τοῦ Κέντρου: www. bioethics.org.gr .
11 Βλ. M. Vanco, Die Stellungnahme der Russischen Kirche zu Fragen der Bioethik gemäß ihrer Sozialdoktrin vom August 2000, στοῦ K. Nikolakopoulos e.a. , Orthodoxe Theologie zwischen Ost und West (Festschrift für Prof. Theodor Nikolaou), Frankfurt a. M., Otto Lembeck, 2002, σ. 401-410. Δημοσιεύτηκε καί στά ἑλληνικά, Μ. Βάντσου, Ἡ θέση τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας σέ θέματα βιοηθικῆς στή Θεοδρομία, τεῦχος 2, Θεσσαλονίκη, Ἀπρίλιος-Ἰούνιος 2003, σ. 232-245.

12 Ἀναφέρουμε τίς διατριβές τῶν: Β. Γ. Φανάρα, Ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή. Ἠθικοκοινωνική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 2000, 212 σ. Μ. Χρ. Βάντσου, Ἡ ἱερότητα τῆς ζωῆς. Οἱ θέσεις τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας σέ θέματα Βιοηθικῆς, Θεσσαλονίκη 2003, 342 σ. Ν. Γ. Κοΐου, Ἠθική θεώρηση τῶν τεχνικῶν παρεμβάσεων στό ἀνθρώπινο γονιδίωμα, Ἀθήνα, Κέντρον Βιοιατρικῆς ἠθικῆς καί Δεοντολογίας 2003, 380 σ. Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς, «Ἀλλήλων Μέλη». Οἱ μεταμοσχεύσεις στό φῶς τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καί ζωῆς, Ἀθήνα, Κέντρον Βιοιατρικῆς ἠθικῆς καί Δεοντολογίας, 2005, 341 σ.

13 Τά Πρακτικά τῶν τεσσάρων πρώτων συμποσίων ἔχουν δημοσιευτεῖ ὡς Bioéthique Orthodoxe I, Paris, Libris Editions, 1998· II, Paris, Institut de Théologie Orthodoxe Saint-Serge, 1999· III, Paris, Institut de Théologie Orthodoxe Saint-Serge, 2001· IV, Paris, Presses Saint-Serge – Institut de Théologie Orthodoxe, 2003.
14 Γιά τήν ἐφαρμογή τῶν δύο βασικῶν ὅρων τῆς «ἀκριβείας» καί «οἰκονομίας» στό πλαίσιο τῆς Βιοηθικῆς βλ. ἄρθρο τοῦ Α. Κ. Παπαδεροῦ, Βιοηθική: Θεολογικοί προβληματισμοί στό Διάλογοι Καταλλαγῆς, τεῦχος 78, Κολυμπάρι Κρήτης, Ἰούλιος-Αὔγουστος-Σεπτέμβριος 2005, σ. 825-826. Πρβλ. καί Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς ὅ.π. σ. 294.

 

7

Ἂν θελήσουμε τώρα νὰ συγκεντρώσουμε ἀπαντήσεις ποὺ δίδονται καὶ ἐξασφαλίζουν ἐλάχιστη κοινὴ ἀποδοχὴ τῶν ὀρθοδόξων στὰ ἐρωτήματα ποὺ τίθενται σήμερα θὰ εἴχαμε νὰ σημειώσουμε αὐτὰ ποὺ ἀκολουθοῦν

1. Ἰατρική ὑποβοήθηση στήν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή

Ὅσον ἀφορᾶ στήν ἰατρική ὑποβοήθηση στήν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή ἡ Ἐκκλησία τὴν ἀποδέχεται ὅπου εἶναι δυνατὸν νὰ ἐφαρμοστεῖ, μὲ τὴν προϋπόθεση ὅτι θὰ πρόκειται γιὰ τὴ λεγόμενη «ὁμόλογη γονιμοποίηση» (γενετικὸ ὑλικὸ ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ ἀντρόγυνο) ποὺ δὲν ἀφήνει τὰ λεγόμενα «πλεονάζοντα ἔμβρυα». Εἶναι σαφὲς ὅτι κρίνεται ἀπαράδεκτη καὶ ἀπορρίπτεται ἡ ἐτερόλογη σπερματέγχυση καὶ ἐξωσωματικὴ γονιμοποίηση σὲ ὅλες τὶς μορφές της.15

Ὡς πρὸς τὰ «ἐπιπλέον ἔμβρυα» θεωρῶ θεμελιώδη τὸν προβληματισμὸ τοῦ π. Ἰωάννου Μπρὲκ (John Breck), ὁ ὁποῖος στοιχεῖ στὶς ἀρχὲς τῆς ὀρθοδόξου ἀνθρωπολογίας γιὰ τὴ θέση τοῦ ἐμβρύου ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τῆς συλλήψεώς του.16

2. Θεραπευτικές παρεμβάσεις

Συναφῆ πρὸς τὴν ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγὴ ἡ ὁποία θεραπεύει μία ἐγγενῆ ἢ προκύψασα δυσκολία τεκνοποιίας εἶναι καὶ τὰ ζητήματα ποὺ ἀπαιτοῦν μία θεραπευτικὴ παρέμβαση μὲ βάση τὶς πληροφορίες καὶ τὶς δυνατότητες ποὺ παρέχει ἡ σύγχρονη βιοτεχνολογία μὲ τὴ βοήθεια τῆς προγενετικῆς διάγνωσης καὶ γενετικῆς πρόβλεψης εἴτε μὲ τὴ γονιδιακὴ θεραπεία εἴτε μὲ τὴν ἀνάπτυξη ἰστῶν καὶ ὀργάνων.

Πράγματι εἶναι σημαντικὲς οἱ πρόοδοι ποὺ ἔχουν ἐπιτευχθεῖ σὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τομεῖς καὶ δικαίως ὁ ἄνθρωπος προσδοκᾶ τὴ βελτίωση τῶν συνθηκῶν ὑγείας καὶ τὴν ὑπέρβαση νοσογόνων παραγόντων διὰ μέσου ὅλων αὐτῶν τῶν βιοτεχνολογικῶν ἐπιτευγμάτων τῆς διάγνωσης καὶ τῆς θεραπείας ἀκόμη καὶ γενετικῶν ἀσθενειῶν. Δὲν εἶναι δυνατὸ στὸ λῆμμα αὐτὸ νὰ ἐπεκταθοῦμε σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς πτυχές.17

Ἐδῶ κυρίως θὰ μᾶς ἀπασχολήσει ἡ χρησιμοποίηση ἀρχέγονων κυττάρων γιὰ τὴν ἀνάπτυξη ποὺ μόλις ἀναφέραμε καὶ προϋποθέτει ὁπωσδήποτε τὴν ἐμβρυικὴ ἔρευνα καὶ τὴν τοποθέτηση ὡς πρὸς αὐτήν.

3. Ἀνάπτυξη ἰστῶν καί ὀργάνων

15 Βλ. Ἱεροθέου Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου, Ἡ ἰατρική ὑποβοήθηση στήν ἀνθρώπινη ἀναπαραγωγή – νέος Νόμος, στοῦ Ἱεροθέου ὅ.π. σ. 289-318 (314)· Α. Γ. Κεσελόπουλου, Τεχνητή καί ἐξωσωματική γονιμοποίηση, στοῦ Α. Γ. Κεσελόπουλου, Ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τήν ζωήν. Θεολογική προσέγγιση στίς προκλήσεις τῆς βιοηθικῆς, Θεσσαλονίκη, Π. Πουρναρᾶ, 2003, σ. 223-230 (229-230)· ἐπίσης Μ. Vanco, Das neue griechische Gesetz über die assistierte Fortpflanzung und die Haltung der orthodoxen Kirche Griechenlands στό Orthodoxes Forum, τόμος 18, Μόναχο, 2004, σ. 65 -75. Βλ. ἐπίσης τό ἐγκριθέν ὑπό τῆς Ἱ. Συνόδου κατά τή Συνεδρία τῆς 12ης Ἰανουαρίου 2006 Κείμενο Περί τῆς Ἰατρικῶς ὑποβοηθουμένης ἀναπαραγωγῆς, πού ὑποβλήθηκε ἀπό τήν Εἰδική Συνοδική Ἐπιτρπή Βιοηθικῆς καί ἀποτελεῖται ἀπό 82 παραγράφους (22 σελίδες). Το Κείμενο αὐτό βρίσκεται στή διεύθυνση τῆς Ἐπιτροπῆς στό διαδίκτυο: www. bioethics.org.gr .

16 π. Ἰωάννης Μπρέκ (John Breck), Βιοηθικά διλήμματα καί Ὀρθοδοξία, στή Σύναξη, ἀρ. τεύχους 68, Ἀθήνα, Ὀκτώβριος-Δεκέμβριος 1968 σ. 5-20 (10-11). Πρβλ τό ἴδιο κείμενο ἀγγλικά πού δημοσίευσε ὡς περίληψη Bioethics and the Sacred Gift of Life στό βιβλίο του The Sacred Gift of Life. Orthodox Christianity and Bioethics, Grestwood NY, St. Vladimir’s Seminary Press, 1998, σ. 243-258 (249).

17 Βλ. Α. Μ. Σταυρόπουλου, Γενετική πρόβλεψη, δυνατότητες και προβλήματα: Θεολογική διάσταση τοῦ θέματος, στήν Ἰατρική, τεῦχος 2, Ἀθήνα, Αὔγουστος 1976, σσ. 168-173· M. Vanco, Die Stellungnahme der Russischen Kirche... ὅ.π. σ. 405-406· π. Δ. Καλημέρη, Γονιδιακή θεραπεία (ἡ ὀρθόδοξη ἠθική θεώρηση) στήν Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια, Ἀθήνα, τεῦχος 1- 16 Μαρτίου 1999, σ. 8 καί π. Δ. Καλημέρη, Γονιδιακή θεραπεία: ἀπό τήν ἐπινόηση στή διακινδύνευση (διδακτορική διατριβή), Ἀθήνα 2001.

 

8

Θά χρησιμοποιήσουμε ἀνθρώπινα ἀρχέγονα ἐμβρυϊκά κύτταρα γιά ἀνάπτυξη ἰστῶν καί ὀργάνων; Πηγές τέτοιων ἀδιαφοροποί-ητων (ὁλοδυνάμων – totipotent ἤ πολυδυνάμων - pluripotent) ἐμβρυϊκῶν κυττάρων, δηλαδή κυττάρων χρόνου ζωῆς λίγων ἡμερῶν μετά τή γονιμοποίηση τοῦ ὠαρίου, εἶναι τά ἀνθρώπινα ἔμβρυα πού προέρχονται εἴτε α) ἀπό αὐτόματες ἀποβολές, εἴτε β) ἀπό γονιμοποιημένα ὠάρια ἐξωσωματικῶν γονιμοποιήσεων πού δέν ἐμφυτεύτηκαν σέ μήτρα γυναίκας εἴτε γ) ἀπό κλωνοποίηση σωματικῶν κυττάρων ἐνηλίκων (δηλαδή θεραπευτική κλωνοποίηση).

Τά ζητήματα πού τίθενται ἐδῶ εἶναι δύο:

α. Ἄν κατ' ἀρχήν ἐπιτρέπεται, ἀκόμη κι ὅταν ὑπάρχει ἡ τεχνική δυνατότητα γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς ὑγείας του, νά καταστεῖ ὁ ἄνθρωπος «ἀποθήκη ἀνταλλακτικῶν» μέ τόν ἀναφερθέντα τρόπο ἀναπτύξεως ἰστῶν καί ὀργάνων. Καί ἐάν ἡ ἐπιστήμη δέν θά μποροῦσε ἴσως νά στραφεῖ σέ ἄλλη κατεύθυνση, σέ τεχνητά δηλαδή ὄργανα.18 Ἐάν ἡ ἀπαντησή μας εἶναι καταφατική, ὄτι ναί, δεχόμαστε τέτοιου τύπου ἀνάπτυξη ἰστῶν καί ὀργάνων, ὀφείλουμε νά εἴμαστε ἐπιφυλακτικοί καί ὑπό τήν προϋπόθεση ὅτι δέν θά ὑπάρξει μεταφορά νέων γονιδίων. Δηλαδή θά μπορούσαμε νά ἀποδεχθοῦμε τήν ὀργανογένεση ἀπό ἀρχέγονα ἐμβρυϊκά κύτταρα ἀλλά ὄχι τή βελτίωση τῶν ὀργάνων πού θά προκύψουν μέσῳ μεταφορᾶς γονιδίων. Καί αὐτό ὄχι μόνο ἀπό ἄλλο εἶδος ἀλλά ἴσως καί ἀπό ἄνθρωπο σέ ἄνθρωπο. Ἐδῶ, θά ἔπρεπε νά στοχαστοῦμε γιά τό τί σημαίνει γενετική ταυτότητα καί ἄν αὐτή προσδίδει τή διάσταση τῆς μοναδικότητας πού στοιχειοθετεῖ τή διαφορότητα καί ἑτερότητα στόν ἄνθρωπο.19

β. Τό δεύτερο ζήτημα τίθεται σέ σχέση μέ τό ἐάν ἡ λήψη αὐτῶν τῶν ἐμβρυϊκῶν κυττάρων γιά τήν ἔρευνα προϋποθέτει ἤ ὁδηγεῖ στή θανάτωση ζωντανῶν ἐμβρύων καί ποιά μπορεῖ νά εἶναι ἡ ἔννοια τοῦ «ἐν ζωῇ ἐμβρύου». Δέν θίγω τό ζήτημα τῶν «αὐτομάτων ἀποβολῶν» γιατί περιλαμβάνεται στό πρῶτο ἐρώτημα «ἄν κατ' ἀρχήν ἐπιτρέπεται». Κυρίως ἀναφέρεται στό ζήτημα τῆς ἐξωσωματικῆς γονιμοποιήσεως καί ἀφορᾶ σέ γονιμοποιημένα ὠάρια πού ἐπιτυγχάνονται μέ αὐτή τή διαδικασία, τά ὁποῖα μπορεῖ νά εἶναι ἡ πηγή ἀρχεγόνων ἐμβρυϊκῶν κυττάρων.

Θά χρησιμοποιήσουμε, λοιπόν, ἀνθρώπινα ἔμβρυα ἡλικίας μικρότερης τῶν 14 ἡμερῶν ἀπό τῆς συλλήψεως - γι' αὐτό τό χρονικό διάστημα γίνεται λόγος - γιά τή βελτίωση τῆς in vitro γονιμοποίησης καί γιά λήψη ἀρχεγόνων ἐμβρυϊκῶν κυττάρων;

 Ἡ στάση μας εἶναι ἀρνητική, παρά τούς θετικούς στόχους πού μπορεῖ νά προβάλλονται διότι ἡ Θεολογία ὑποστηρίζει τήν «ἐξ ἄκρας συλλήψεως» ἀνθρωπογένεση. Ὁ ἡμερολογιακός διαχωρισμός τῆς ἐμβρυογένεσης δέν ἐπιδέχεται ποιοτικές διαφοροποιήσεις γιά τήν κατάσταση τοῦ ἐμβρύου καί πειραματισμό βάσει μιᾶς τέτοιας διακρίσεως. Ἡ «ἐξ ἄκρας συλλήψεως» θέση τῆς Θεολογίας δέν εἶναι πλέον μία μόνον θεωρητική ἄποψη τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἤ μία διανοητική κατασκευή φιλοσοφικοῦ καί μεταφυσικοῦ τύπου ἀλλά σήμερα διαθέτει τήν ἐμπειρική συνηγορία τῆς σύγχρονης γενετικῆς καί ἀναπτυξιακῆς Βιολογίας. Στήν ἐμβρυογένεση ὑπάρχει αὐστηρό γενετικό πρόγραμμα μέ ἱεραρχική δομή (γενετικά δίκτυα ἤ κυκλώματα) καί δέν ὑπάρχουν χρονικά σημεῖα στά ὁποῖα μπορεῖ νά διακοπεῖ τό γενετικό πρόγραμμα. Ἡ πρό τῶν δεκατεσσάρων ἡμερῶν χρήση ἐμβρύων

18 «Ἡ ἀνάγκη ἐξεύρεσης "ἀνταλλακτικῶν" γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς ὑγείας δέν σημαίνει ὅτι μπορεῖ νά εὐτελιστεῖ ὁ ἄνθρωπος, ἐκλαμβανόμενος ὡς ἁπλῆ "σάρκα" καί καθιστάμενος "ἀποθήκη ἀνταλλακτικῶν". Ἴσως θά μποροῦσε νά στραφεῖ ἡ ἐπιστήμη σέ ἄλλη κατεύθυνση, σέ τεχνητά, δηλαδή, ὄργανα. Διαβλέπω ἔκπτωση τῆς ἀξίας τοῦ ἀνθρώπου» (π. Γεώργιος Μεταλληνός, Ἐλπίδες στή «βιοηθική» στήν Καθημερινή, Ἀθήνα, 26 Ὀκτωβρίου 1997).

19 Βλ. ἄρθρο τοῦ Μητροπολίτου Περγάμου Ἰωάννη (Ζηζιούλα), Τό πρόσωπο καί οἱ γενετικές παρεμβάσεις στήν Ἴνδικτο, τεῦχος 14, Ἀθήνα, Ἰούνιος 2001, σ. 63-72 (67,68).

 

9

στηρίζεται σέ μορφολογικά κριτήρια καί ἀγνοεῖ τήν ἀπόλυτη συνέχεια καί συνέπεια τοῦ γενετικοῦ προγραμματισμοῦ.20 Νά σημειωθεῖ ὅτι ἡ πεποίθηση γιά τήν ἐξ ἄκρας συλλήψεως ἀνθρωπογένεση διαμορφώνει ἀποφασιστικά καί τή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία θεσπίζει ἑορτολογικούς κύκλους μέ ἀφετηρία τόν ἑορτασμό τῆς σύλληψης ἱερῶν προσώπων (τῆς Παναγίας 9 Δεκεμβρίου, τοῦ Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου 23 Σεπτεμβρίου καί τοῦ Χριστοῦ 25 Μαρτίου).

 Ἐπιφυλακτική ἕως καί ἀρνητική θά εἶναι καί ἡ στάση μας ὡς πρός τήν ἀνάπτυξη ἀρχεγόνων ἐμβρυϊκῶν κυττάρων ἀπό κλωνοποίηση σωματικῶν κυττάρων γιά ἀνάπτυξη ἰστῶν καί ὀργάνων.

Ἐπιφυλακτική γιατί παρ' ὅλες τίς εὐεργετικές συνέπειες ἡ πρόοδος τῆς ἔρευνας σ' αὐτόν τόν τομέα βελτιώνει τήν ἐξέλιξη τοῦ θέματος «Κλωνοποίηση τοῦ ἀνθρώπινου ὀργανισμοῦ μέσῳ ἐνήλικου σωματικοῦ κυττάρου», στό ὁποῖο καί ἡ ἐπιστημονική κοινότητα γενικῶς ἀλλά καί ἡ θεολογική μας ἄποψη τοποθετεῖται ἀρνητικά. Καί ὅπως ἐκφράζεται ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Περγάμου Ἰωάννης (Ζηζιούλας): «Τό πρόβλημα τῆς κλωνοποίησης ἔγκειται στό ὅτι δέν συνιστᾶ παρέμβαση στή διαφορά τῶν εἰδῶν ἀλλά ἀνατροπή στή διαφορότητα καί ἑτερότητα ἐντός τοῦ ἴδιου εἴδους», πρᾶγμα πού συνιστᾶ δημιουργική παρέμβαση ὑποκατάστάσεως τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ.21 Συνεπῶς, μέ τήν ἔρευνα τοῦ θέματος πού συζητᾶμε βρισκόμαστε στά πρῶτα στάδια τῆς κλωνοποιήσεως τοῦ ἀνθρώπου. Πρόκειται, λοιπόν, γιά μία νέα «Γένεση» γιά τήν «ὄγδοη ἡμέρα τῆς δημιουργίας»; Μήπως θά ἀντιτάξουμε Γένεση καί Γενετική;22

Ἀρνητική ἦταν ἐπ' αὐτοῦ καί ἡ ἀπάντηση τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ Δελτίο Τύπου πού ἐξέδωκε στίς 25 Ἰανουαρίου 2001 σχετικά μέ τήν ἀπόφαση τῆς Βουλῆς τῶν Λόρδων στήν μεγάλη Βρεττανία νά ἐγκρίνει Νομοσχέδιο πού ἐπιτρέπει τήν κλωνοποίηση ἀνθρώπινου ἐμβρυϊκοῦ ἰστοῦ γιά θεραπευτικούς σκοπούς. Ὑπενθύμισε τοποθέτησή της ἀπό τίς 17 Αὐγούστου τοῦ 2000 σέ ἀπόφαση τῆς Βρεττανικῆς Κυβερνήσεως νά ἐπιτρέψει τά πειράματα ἐπί ἀνθρωπίνων ἐμβρυονικῶν κυττάρων πού προέρχονται ἀπό κλωνοποίηση τύπου Ντόλυ. Ἔγραφε τότε :

Ἡ Ἐκκλησία μας ἐκφράζει τήν κατηγορηματική ἀντίθεσή της στήν διεξαγωγή πειραμάτων σέ ἀνθρώπινα ἐμβρυονικά κύτταρα. Αὐτό πού ἔτσι ὀνομάζεται ἐξυπονοεῖ τήν καταστροφή ὄχι ἐμβρυονικῶν κυττάρων, ἀλλά ἀνθρωπίνων ἐμβρύων.

 Ἡ ἄποψη ὅτι τό ἀνθρώπινο πρόσωπο ἀρχίζει νά διαμορφώνεται ἀπό τήν 14η μέρα τῆς συλλήψεως δίνει μέν ἄλλοθι στούς Βρεττανούς ἐπιστήμονες, ἀλλά ἔχοντας σχολαστική προέλευση καί ὄχι ἐπιστημονική βάση ἀποτελεῖ ὑποκειμενική πίστη καί αὐθαίρετη δοξασία. Ἡ Ἐκκλησία καί ἡ χριστιανική συνείδηση δέχονται τόν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο μέ αἰώνια καί ἀθάνατη προοπτική ἀπό τήν στιγμή τῆς συλλήψεώς του.23

Τί γίνεται, ὅμως, ὅταν πλησιάζουμε ζητήματα πού ἅπτονται τοῦ τέλους τῆς ζωῆς, τῆς λεγόμενης εὐθανασίας καί τῶν μεταμοσχεύσεων;

20 Βλ. Eric Davidson, Genomic Regulatory Systems, New York, Academic Press, 2001, τό κεφάλαιο Gene regulatory functions in development, σ. 11-18.
21 Ὅ.π. σ. 68, 67.
22 Σ. Ἀλαχιώτης, Ἡ βιοηθική κρίση, στήν Ἴνδικτο, τεῦχος 14, Ἀθήνα, Ἰούνιος 2001, σ. 35-43 (35).

23 Βλ. Δελτία Τύπου τῆς Ἱ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τῆς 25ης Ἰανουαρίου 2001 και 17 Αὐγούστου 2000. Ἀνακοινωθέντα καί Δελτία Τύπου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου μπορεῖ να ἀναζητηθοῦν στο δικτυακό τόπο : www.ecclesia.gr/greek/holysynod . Ἒνδιαφέρουσες ἀπόψεις ἐπ’ αὐτῶν ἀναπτύσσει ὁ Ἀρχιμανδρίτης π. Μακάριος Γρινιεζάκης στή διδακτορική του διατριβή, Κλωνοποίηση. Ἠθικοκοινωνικές καί Θεολογικές συνιστῶσες, Νέα Σμύρνη, Ἀκρίτας: Παντοδαπά τῆς Βιοηθικῆς τόμος 1, 2005, σ. 218-219. Ἡ διατριβή ἐγκρίθηκε ἀπό τήν Ἰατρική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης τό 2003.

 

10

4. Εὐθανασία

Ἡ τοποθέτηση τῆς Ὀρθοδόξου θεολογίας ἀπέναντι στό θέμα τῆς εὐθανασίας εἶναι ἀπόρροια τῆς θεώρησης τόσο τῆς ζωῆς, τοῦ θανάτου, τῆς αἰωνιότητος ὅσο καί τῆς σημασίας τοῦ πόνου καί τῶν δοκιμασιῶν στή ζωή τῶν ἀνθρώπων. Ἡ κατηγορηματική ἄρνηση τῆς εὐθανασίας ἐκ μέρους τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας προέρχεται ἀπό τήν ἀντίληψη ὅτι αὐτή ἀποτελεῖ μία αὐθαίρετη ἀνθρώπινη παρέμβαση, ἀφοῦ ἡ ζωή μας ἀποτελεῖ ὑπέρτατο δῶρο τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀρχή καί τό τέλος τοῦ ὁποίου βρίσκονται στά χέρια Του καί μόνον ( Ἰώβ 12, 10). Ἐπιπλέον ἡ ζωή τοῦ καθενός ἀποτελεῖ τόν χῶρο μέσα στόν ὁποῖο βρίσκει τήν ἔκφρασή της ἡ ἐλευθερία του, συναντιέται ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ μέ τήν ἐλεύθερη βούληση τοῦ ἀνθρώπου καί ἐπιτελεῖται ἡ σωτηρία του. Κάθε ἀνθρώπινη παρέμβαση στή ροή τῆς ζωῆς ἀνασταλτικά, συνιστᾶ ἄρνηση τοῦ ἔργου τοῦ Θεοῦ ἀλλά καί τῆς σωτηριολογικῆς διάσταση τῆς ζωῆς.

Οἱ βασικές θέσεις24 τῆς Ὀρθοδόξου Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας, ἀπέναντι στό θέμα τῆς εὐθανασίας, πού ἐλπίζει νά ληφθοῦν ὑπόψη καί κατά τή σύνταξη τοῦ Συντάγματος τῆς Ἑνωμένης Εὐρώπης τοῦ 21ου αἰώνα, εἶναι:

                    Ἡ ἀνθρώπινη ζωή εἶναι δῶρο Θεοῦ καί τοῦ Χριστοῦ πού σταυρώθηκε καί ἀναστήθηκε γιά ὅλους. 


                    Πιστεύει ὅτι ἡ λεγόμενη εὐθανασία ἀντίθετα ἀπό τό ὑποστηριζόμενο περί ἀξιοπρεπείας εἶναι παρακμιακό κοινωνικό φαινόμενο, ὡς ἀπαξίωση τοῦ ἀνθρώπου. 


                    Ὑποστηρίζει τήν ὑπαρξιακή διάσταση τοῦ πόνου, τῆς ἀρρώστιας καί τοῦ ἐπερχομένου θανάτου. Θεωρεῖ πώς κάθε τί πού συμβαίνει στόν καθένα εἶναι πρός τό συμφέρον καί κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά διορθώσει τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ. 


                    Στέκεται μέ σεβασμό ἀπέναντι στό θάνατο ἀφοῦ εἶναι ἡ ἀρχή ἑνός νέου τρόπου ὑπάρξεως. Ἡ πίστη στήν αἰώνια ζωή ὡς ὑπέρβαση τοῦ θανάτου εἶναι ἡ δική της πρόταση «εὐθανασίας». 
5. Μεταμοσχεύσεις 
Ὅσον ἀφορᾶ στίς μεταμοσχεύσεις ἔχουμε κείμενο πού προετοίμασε ἡ Εἰδική Συνοδική Ἐπιτροπή Βιοηθικῆς τῆς Ἱερᾶς Συνόδου καί ἐνέκρινε ἡ Ἰερά Σύνοδος τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςς στις 7 Ὀκτωβρίου 1999 ἀποτελούμενο ἀπό πενήντα πέντε (55) θέσεις ἐπί τῆς ἠθικῆς τῶν μεταμοσχεύσεων.25 Τό κείμενο αὐτό καίτοι προέρχεται ἀπό μία τοπική Ἐκκλησία, Ἐκκλησία μιᾶς χώρας τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως, τήν Ἑλλάδα, ἀπηχεῖ τό οἰκουμενικό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. 
Με το κείμενο αὐτό ἡ Ἐκκλησία δίνει τό περίγραμμα τοῦ ἤθους καί τοῦ φρονήματός της ἀφ' ἑνός καί ἐκθέτει τίς συγκεκριμένες τοποθετήσεις της καί τήν κριτική της ἐπί τῆς πρακτικῆς καί τοῦ πρόσφατου νόμου περί τῶν μεταμοσχεύσεων ἀφ' ἑτέρου. 26 
Αὐτό τό κάνει σέ δέκα κεφάλαια-παραγράφους, ἐκθέτοντας βασικές [α] καί εἰδικές [β] ἀρχές, ἀναπτύσσοντας τό ρόλο τῆς ἰατρικῆς [γ], τή δυνατότητα προσφορᾶς ὀργάνων [δ], 
24 Οἱ θέσεις αὐτές διατυπώθηκαν ἐπίσημα μέ Δελτίο Τύπου τῆς Εἰδικῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς Βιοηθικῆς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος στίς 14 Δεκεμβρίου 2000 καί μέ Δελτίο Τύπου τῆς Ἱ. Συνόδου στίς 6. Νοεμβρίου 2002 στήν Ἐκκλησία, τεῦχος Δεκεμβρίου 2002, σ. 905. Βλ. και Α. Μ. Stavropoulos, L’ Orthodoxie στό Regard éthique : L’euthanasie, Volume I- Aspects éthiques et humains, Strasbourg, Conseil de l’Europe, 2003, σ. 157-159. 
25 Ἐκκλησία καί Μεταμοσχεύσεις, Ἀθῆναι, Κλάδος Ἐκδόσεων Ἐπικοινωνιακῆς καί Μορφωτικῆς Ὑπηρεσίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος: «Ποιμαντική Βιβλιοθήκη», ἀρ. 4, 2001, σ. 21-38. Βλ. καί Α. M. Stavropoulos, L’ orthodoxie, στοῦ Sir Peter Morris, Regard éthique : Les transplantations, Strasbourg, Conseil de l’ Europe, 2003 σ. 197-202
26 Κατά τήν ἄποψη τοῦ Προέδρου της Ἀρχιμανδρίτου Νικολάου Χατζηνικολάου (νῦν Μητροπολίτου Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς) στό Ἐκκλησία και Μεταμοσχεύσεις ὅ.π. σ. 20. Ὁ σχετικός νόμος εἶναι ὁ ὑπ’ ἀριθ. 2737/27 Αὐγούστου 1999, ΦΕΚ 174, τεῦχος πρῶτο, σ. 3669-3679. 


 

11

μιλώντας γιά τόν ἐγκεφαλικό θάνατο [ε], κάνοντας λόγο γιά συνειδητή καί εἰκαζόμενη [στ] ἀλλά καί συγγενική συναίνεση [ζ]. Καθιστᾶ σαφεῖς τίς ἐπιφυλάξεις τῆς Ἐκκλησίας [η]. Ἀσκεῖ κριτική στό νέο νόμο περί μεταμοσχεύσεων [θ]. Ἀναφέρεται στίς ποιμαντικές δυνατότητες τῆς Ἐκκλησίας [ι] καί προτείνει τήν πρακτική πού θά ἦταν σκόπιμο νά ἀκολουθήσει ἡ Ἐκκλησία [ια].

Ἐπειδή, ὅμως, μέσα στούς ἐκκλησιαστικούς καί θεολογικούς κύκλους μπορεῖ ἀπό τίς διάφορες ἀπόψεις πού προωθοῦνται νά ἔχει προκληθεῖ κάποια σύγχυση μεταξύ τῶν πιστῶν ἡ Ἐκκλησία κρίνει σκόπιμο μέ σαφήνεια ἀλλά σέ χαμηλούς τόνους νά διακηρύξει ὅτι θά ἠμποροῦσε, μέσα εἰς τά πλαίσια τῶν προαναφερθεισῶν θεολογικῶν ἀρχῶν, νά δεχθεῖ τήν ἰδέα τῶν μεταμοσχεύσεων καί μέσα ἀπό αύτές θά τῆς ἦταν δυνατόν νά ἀσκήσει τήν ποιμαντική καί νά διοχετεύσει τό πνεῦμα καί τό ἦθος της. Μετά ἀπό μιά τέτοια διακήρυξη πρέπει νά ἀκολουθήσει ἡ ἐμβάθυνση τῶν θεολογικῶν ἀρχῶν πού τήν ἐμπνέουν μέ παντός εἴδους ἐκπαιδευτικές διαδικασίες στούς λειτουργούς της καί τούς πιστούς. Βοηθητική πρός αὐτή τήν κατεύθυνση θά ἦταν ἡ ἔκδοση καί κυκλοφορία ἐνημερωτικῶν φυλλαδίων καθώς καί ἡ διοργάνωση ἀνοικτῆς ἡμερίδας ἀπευθυνόμενης πρός τήν ἑλληνική κοινωνία. Τελευταία ἐνέργεια θά ἦταν ἡ ἔκδοση συνοδικῆς ἐγκυκλίου.

Παρ’ ὅλο ὅτι μέχρι σήμερα δέν ἐκδόθηκε σχετική ἐγκύκλιος, ἐν τούτοις ἐπιδιώχθηκε συζήτηση μέ παρουσίαση τῶν θέσεων σέ ἡμερίδα πού ὀργάνωσε ἡ Εκκλησία τόν Φεβρουάριο τοῦ 2002.

Εἶναι ἀλήθεια, ὅτι ὑπῆρξαν καί ἄλλες ἀπόψεις ἀλλά καί ἐνστάσεις σ’ αὐτά πού ἐλέχθησαν στή συγκεκριμένη Ἡμερίδα ἀλλά καί γενικότερα.27 Σέ τέτοιου τύπου ἐνστάσεις καί ἀμφισβητήσεις καί σχετικά ἐπί μέρους ἐρωτήματα ὡς πρός τό θέμα τῶν μεταμοσχεύσεων ἀπαντᾶ ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς Μητροπολίτης Μεσογαίας καί Λαυρεωτικής Νικόλαος (Χατζηνικολάου) στή δημοσιευθεῖσα διδακτορική διατριβή του.28 Εἶναι χαρακτηριστική ἡ διατύπωση τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Περγάμου Ἰωάννου (Ζηζιούλα) ὅτι «ἀπέναντι στίς μεταμοσχεύσεις ἡ ἐκκλησία δέν πρέπει νά τηρήσει στάση οὔτε προτρεπτική οὔτε ἀποτρεπτική ἀλλά ἐπιτρεπτική».29

V. Προοπτικές

Νομίζω ὅτι ὁ προσεκτικός ἀναγνώστης τῶν ἀπόψεων πού προηγήθηκαν μπορεῖ νά ἀποκομίσει μία σφαιρική εἰκόνα γιά τίς θέσεις τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ὡς πρός τά συναφῆ μέ τή Βιοηθική καί τήν Ἰατρική πράξη θέματα ἔτσι ὅπως προκύπτουν ἀπό τήν πρόοδο τῆς ἔρευνας στή Βιοτεχνολογία καί τή Γενετική. Αὐτό δέ σημαίνει ὅτι δέν ὑπάρχουν σήμερα μέσα στήν Ὀρθοδοξία διαφορετικές γνῶμες πού ἀποκλίνουν σημαντικά μεταξύ τούς ὡς πρός τό τί εἶναι πραγματικά σύμφωνο μέ τό «πνεῦμα τῆς Ἐκκλησίας». Ὁ διάλογος ὅμως ἔχει μεγάλη σημασία γιά νά καταλήξουμε σέ ὀρθές λύσεις ἀκόμα καί ἄν αὐτό σημαίνει νά συμφωνήσουμε στό ὅτι διαφωνοῦμε σέ ὁρισμένα βασικά θέματα.30

Ὁ ἀναγνώστης μπορεῖ νά μήν πῆρε ἀπαντήσεις ὡς πρός ὅλες τίς πλευρές πού εἶναι ἐκκρεμεῖς καί θά ἤθελε νά ἔχει ἀσφαλεῖς καί τελικές ἀπαντήσεις. Τό βασικό ἐρώτημα παραμένει πάντως, ἄν πράγματι ἐμεῖς, ἀκόμη καί οἱ Ἐκκλησίες μας μποροῦν νά δώσουν τελεσίδικες ἀπαντήσεις. Ἤ ἡ οὐσιαστική μας στάση συνίσταται πέραν τῶν δικῶν μας ἀναζητήσεων καί ἐρευνῶν «στό νά ἀναφέρουμε στό Θεό τά προβλήματα καί τά διλήμματα

27 Βλ. Πρεσβυτέρου Στεφάνου Στεφόπουλου, Ἐκκλησία καί Μεταμοσχεύσεις στήν Θεοδρομία, τεῦχος 1 καί 2, Θεσσαλονίκη, Ἰανουάριος-Μάρτιος 2003, σ. 72-102, Ἀπρίλιος-Ἰούνιος 2003, σ. 184-214.
28 Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογαίας καί Λαυρεωτικῆς ὅ.π. σ. 221-270.
29 ὅ.π. σ. 229 καί στόν Πρόλογο σ. 8.

30 Βλ. π. Ἰωάννης Μπρέκ ὅ.π. σ. 19 (στό ἀγγλικό κείμενο σ. 258). 12

 

τῆς βιοηθικῆς, μαζί μέ τά πρόσωπα πού ἡ ζωή τους ἀγγίχτηκε ἀπό αὐτά; Ἡ πιό βασική μας εὐθύνη, σήμερα καί στό προσεχές μέλλον, εἶναι νά ἀποθέσουμε στά χέρια τοῦ Δημιουργοῦ τῆς ζωῆς τό πλῆθος τῶν δύσκολων προβλημάτων πού ἀφοροῦν στή ζωή καί τό θάνατο, μέ τήν ἐλπίδα καί τήν εὐχή κάθε ἀπόφαση πού παίρνουμε σ' ἕνα ἠθικό πρόβλημα νά ὑπηρετεῖ τό σχέδιό Του καί νά ἀποβλέπει στήν τιμή καί τή δόξα Του».31

Σέ κάθε περίπτωση «εἶναι καλό τό κάθε πρόβλημα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου νά λύνεται μέ τέτοιο τρόπο ὥστε νά μή διαταράσσεται ἡ σχέση τοῦ ἴδιου μέ τόν ἑαυτό του, τό συνάνθρωπο καί τό Θεό», ὅπως ὑποστήριξε μεταπτυχιακή φοιτήτριά μας σέ ἐργασία της περί βιοηθικής.32

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

HIPPOCRATIC OATH, MODERN VERSION

I swear to fulfill, to the best of my ability and judgment, this covenant:

 

I will respect the hard-won scientific gains of those physicians in whose steps I walk, and gladly share such knowledge as is mine with those who are to follow.

 

I will apply, for the benefit of the sick, all measures which are required, avoiding those twin traps of overtreatment and therapeutic nihilism.

 

I will remember that there is art to medicine as well as science, and that warmth, sympathy, and understanding may outweigh the surgeon's knife or the chemist's drug.

 

I will not be ashamed to say "I know not," nor will I fail to call in my colleagues when the skills of another are needed for a patient's recovery.

 

I will respect the privacy of my patients, for their problems are not disclosed to me that the world may know. Most especially must I tread with care in matters of life and death. If it is given me to save a life, all thanks. But it may also be within my power to take a life; this awesome responsibility must be faced with great humbleness and awareness of my own frailty. Above all, I must not play at God.

 

I will remember that I do not treat a fever chart, a cancerous growth, but a sick human being, whose illness may affect the person's family and economic stability. My responsibility includes these related problems, if I am to care adequately for the sick.

 

I will prevent disease whenever I can, for prevention is preferable to cure.

 

I will remember that I remain a member of society, with special obligations to all my fellow human beings, those sound of mind and body as well as the infirm.

 

If I do not violate this oath, may I enjoy life and art, respected while I live and remembered with affection thereafter. May I always act so as to preserve the finest traditions of my calling and may I long experience the joy of healing those who seek my help.

 

Written in 1964 by Louis Lasagna, Academic Dean of the School of Medicine at Tufts University, and used in many medical schools today.

Επικοινωνία

Διεύθυνση Μεγάλου Ναού: Δανάης 1, Έγκωμη,
2408, Λευκωσία
Διεύθυνση Μικρού Ναού: Αγίου Νικολάου 1, Έγκωμη, 2408, Λευκωσία
Τηλέφωνο: 22355300
Fax: 22590969
Email: agiosnikolaosengomis

@gmail.com

Announcement

Church of Saint Nicolaos in Engomi is open daily from 8:30 am to 12:00 noon, from 5:00 to 8:00 pm and the hours of Liturgical services. For more information contact us on: agiosnikolaosengomis@gmail.com