Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, το 395 μ. Χ., αναφέρει, ότι στο Γολγοθά ανευρέθησαν τρεις σταυροί, μεταξύ των οποίων αναγνωρίστηκε ο Σταυρός του Κυρίου, πού ήταν στη μέση των δύο άλλων και είχε και τη γνωστή επιγραφή. Άλλοι συγγραφείς μιλούν για τα θαύματα που έγιναν, τα οποία έγιναν αιτία να αναγνωριστεί ο Σταυρός του Κυρίου. Ένα τέτοιο θαύμα αναφέρει και το Συναξάρι της γιορτής της Ύψωσης: «Διαπορούσης δε της Βασιλίσσης (Αγίας Ελένης), τίς αν είη ο του Κυρίου Σταυρός, διά της εις θανούσαν γυναίκα χήραν θαυματουργίας δείκνυται· και ανέστη τη τούτου προσψαύσει· των δε λοιπών δύο σταυρών των Ληστών μηδέν εις τούτο ενδειξαμένων εις θαυματοποιΐας υπόδειγμα. Ον δήτα Τίμιον Σταυρόν προσεκύνησεν η Βασίλισσα και ησπάσατο μετά της Συγκλήτου απάσης».

Εκκλησιαστικοί συγγραφείς, του 4ου και 5ου μ. Χ. αιώνα μιλούν για τη θαυματουργική ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού του Κυρίου μας. Η ιστορία αναφέρει, πράγματι, ότι το 326 μ. Χ. η Αγία Ελένη πήγε στα Ιεροσόλυμα, για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους και να ευχαριστήσει τον Θεό για τις επιτυχίες που είχε ο γιος της, ο Μεγάλος Κωνσταντίνος. Εκεί, όμως, άρχισε και τις ανασκαφές, για την ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού, αφού πρώτα γκρέμισε τον ειδωλολατρικό ναό της θεάς Αφροδίτης, που υπήρχε στο Γολγοθά. Βρέθηκαν τρεις σταυροί. Ο, τότε, επίσκοπος Ιεροσολύμων Μακάριος (314-333), με αρκετούς ιερείς, αφού έκαναν δέηση, άγγιξε το σώμα μιας κυρίας που είχε πεθάνει, πάνω στους σταυρούς Όταν ήλθε η σειρά και άγγιξε τον τρίτο σταυρό, που ήταν του Κυρίου μας, η γυναίκα αμέσως αναστήθηκε. Η είδηση διαδόθηκε σαν αστραπή σε όλα τα μέρη της Ιερουσαλήμ. Πλήθη πιστών άρχισαν να συρρέουν για να δουν τον Τίμιο Σταυρό. Άρχισαν, δε, να κράζουν το Κύριε Ελέησον. Από τότε, λοιπόν, επικράτησε η γορτή της Ύψωσης.

Αυτή την Ύψωση καθιέρωσαν οι Άγιοι Πατέρες να γιορτάζουμε στις 14 Σεπτεμβρίου (είναι μέρα νηστείας, για να μπορέσουμε, εμείς οι πιστοί να προσκυνήσουμε το ζωομύριστον ξύλον και τον θαυμάτων θησαυρόν, το συνθετοτρισόλβιον Σταυρόν και χαρίτων παροχέα (α΄ Οίκος στον Τίμιο Σταυρό), για να μπορέσουμε κι εμείς να υψώσουμε μέσα στις ψυχές μας το Σταυρό του Κυρίου μας, που αποτελεί το κατ΄ εξοχήν όπλο κατά του διαβόλου. Ορισμένοι Συναξαριστές αναφέρουν αυτή τη μέρα και την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού στην Κωνσταντινούπολη το 628 μ.Χ., από το βασιλιά Ηράκλειο, ο οποίος είχε νικήσει τους Αβάρους, που είχαν αρπάξει το Σταυρό από τους Αγίους Τόπους, και ο Ηράκλειος τον ξαναπήρε.

http://www.churchofcyprus.org.cy/article.php?articleID=177 (Δρ Ε. Ρωσσίδου-Κουτσού)